Көрші (сөз)
Көрші – үйлері іргелес отбасылар.
Көрші сөзінің мағынасы
«Көрші» сөзі қазақ тіліне моңғол тілінен ауысқан дерлік деректер жеткілікті. Біріншіден, біздегі «көрші мағынасын «хөрш» тұлғасы береді [1]. Екіншіден, моңғол тілінің өзінде бұл сөздің «көрші» ұғымы алғашқы мағына еместігін көреміз. «Хөрш» тұлғасының моңғол тіліндегі әуелгі мағынасы біздегі «дәмдес» түсінігін берген (Сонда, 88). Ойға салып қарасақ та, қатар, іргелес үйдегі адамдар бірінің үйіне бірі кіріп, дәм-тұз татыспай тұрмайтыны бесенеден белгілі. Дәлірек айтқанда дәмдестік пайда болады. Демек, моңғол тіліндегі «хөрш», қазақ тіліндегі «көрші» сөздерінің тұңғыш мағынасы — «дәмдес» дегенді білдірген.[2]
Дәстүрлі қазақы ортадағы көрші ұғымының мәні мен түрлері
Дәстүрлі қазақы орта үшін моральді-этикалық мәні айырықша ұғым. Оны атқаратын реттеушілік фунциясына байланысты институт ретінде де қарастыруға болады.
Көшпелі ортада көршінің үш түрі болды:
- біріншісі – үйлері іргелес отбасылар. Оны сыбай қонған көршілер деп атаған;
- екіншісі – арасында бір-екі үй ғана аралайтын отбасылар;
- үшіншісі – іргелес қоныстанған ауылдар. Мұндай ауылдар бір-бірін көрші ауыл деп атады.
Бір ауылдың ішіндегі көршілердің (басқа ауылдастардың да) ара қатынасы жақын ағайын деп аталатын туыстыққа байланыстың ежелден орныққан ұғымдары мен нормалары арқылы ұйымдастырылып және реттелініп отырылды (ата, әже, әке, шеше, аға, іні, әкпе, сіңілі, қарындас, келін, абысын және т.б.
Көрші ауылдардың арақатынасының институционалдық негізі ағайын, жамағайын сияқты туыстық байланыстың ұйымдастырушы формалары болды. Бірақ, ауылдағы көршілердің қатынасы, жоғарыда айтылғандай, этикалық мәнді болып келеді. Ел аузында ежелден кездесетін «құдай қосқан көрші» деп келетін сөз орамы осы жайтты білдірсе керек. Ауыл адамдарының арасындағы байланыстың осы түрі парыз, көрші қақысы деген сияқты көшпелі ортада ежелден қалыптасқан моральді-этикалық категорияларға негізделді. Бұлар белгілі дәрежеде, тіпті, социумдегі байланыстың нормалары мен принциптері функциясын да атқарды. Мұның бір көрнекі мысалы ретінде жоғарыда аталған көрші қақысы деген этикалық норманы (парызды) бұзған адамның әдеттік құқықтың қағидаларына сәйкес жүгініс, кейде, ақсақалдар кеңесі, тіпті, билер сотының шешімімен айыпқа тартылып отырғандығын айтуға болады.
Демек, жоғарыда айтылғандай, көшпелі ортада ұйымдастырушы және реттеуші функция атқарған көрші әлеуметтік қатынастың қазақ социумына тән іргелі институттарының бірі болды.[3]
Дереккөздер
- ↑ Қаз.-мон. сөз., 1977,159
- ↑ Бес жүз бес сөз.— Алматы: Рауан, 1994 жыл. ISBN 5-625-02459-6
- ↑ ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9
Әдебиеттер
- Арғынбаев Х. Қазақ халқындағы семья мен неке (тарихи-этнографиялық шолу). Алматы: Ғылым, 1973;
- Саққұлақұлы Е. Есім ханның ескі жолы. Қазақтың ата заңдары: құжаттар, деректер және зерттеулер. 4-том. Алматы: Жеті жарғы, 2005. 145-152 бб.
- Зиманов С.З. Полное собрание сочинений в 10 томах. Алматы: Заң, 2009;
- ҚР МОМ – материалдарынан;
- ОМЭЭ – материалдарынан.