Көрімдік
Көрімдік – орын алған қуанышқа ортақтас екендігінің нышаны ретінде берілетін кәде.
Көрімдік жосынының атқарылу жолдары
Дәстүрлі қазақы ортада көрімдік қуанышты жағдайлардың әрқайсысына қатысты берілді. Көрімдік мысалы, жас нәрестенің дүниеге келуі, келін түсіру, бағалы зат сатып алу, жүйріктің бәйге алуы сияқты басқа да толып жатқан көшпелі орта үшін айтулы жайтқа байланысты етжақын сыйлас адамдар тарапынан беріледі.
Қалыптасқан дәстүр бойынша көрімдік жосынының атқарылуының екі жолы болды: қуанышты жайтты хабарлаған адамның көрімдік сұрауы және қуаныш иесінің өз қалауымен көрімдік беруі.
Көрімдік сұрау
Дүниеге алғаш келген сәби мен қауымға жаңадан мүше болған келінге қатысты көрімдік міндетті түрде сұралады. Қалыптасқан үрдіс бойынша дүниеге келген жас сәбиді алғаш көрген жандардан да талап етіледі. Жас нәрестеге «бауы берік болсын» айтқаннан кейін, көрімдік берген адам сәбидің маңдайынан иіскеуге, қолға алу, аймалауға рұқсаты болды. Жас нәрестенің ата-анасы көңілжетер адамынан «баламның көрімдігін бер?» деп сұраудың сөкеттігі жоқ деп саналады.
Неке-отбасылық рәсімінде беташар жосыны жасалған соң жас келіншекті көргісі келгендерден (жігіт жағының жақындары мен арнайы шақырылған сыйлы қонақтардан) көрімдік сұралады. Жас келінді оның енесі, абысындары келінін таныстырып, алғаш рет көрген сыйлас адамдардан көрімдік талап етуіне болады. Сол сияқты ертеде түскен келінді «шымылдық артына» отырғызып қойып, көрімдік бергеннен соң жұртқа көрсететін ғұрып болған.
Көрімдік сұрау келінді немесе жас сәбиді көргендердің «көз сұғы» көрімдікпен кетеді деген ырыммен де байланыстырады. Келін түсірген кезде беташар рәсімінде жас келінді көрген жігіт жағының туыстары көрімдік атап, келін тізе бүгіп тәжім етеді.
Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ тұрмысын дендеп зерттеген ғалымдардың бірі И.И. Ибрагимовтың мәліметіне қарағанда, ертеде құдандалықта сан алуан кәделер қатарында көрімдік беру үрдісі болды. Күйеудің әкесі құда түсерге келіп, құдаларымен пәтуаласқаннан кейін қайтар кезде қыз әкесі одан болашақ келінін көргені үшін көрімдік талап ететін. Ондайда көрімдікке ірі қара мал берілетін. Сол сияқты күйеу жігіттен қыздың жеңгелері болашақ қалыңдығын көрсеткені үшін де көрімдік алған.
Көрімдік сұраудың дәнекерлік мәні
Көрімдіктің жеке адамдар арасындағы қатынаста дәнекерлік мәні бар. Әйелдер өз қолымен жасаған бұйымына және ерекше құнды киімі мен әшекейлеріне де көрімдік алады. Кілем, сырмақ, текемет сияқты төсеніш заттарын көрімдік берілгеннен кейін ғана ортаға жайып талқылайды. Ондайда қазақы ортада қалыптасқан «балалар теуіп тоздырсын», «жақсылыққа жайылсын», «игілігіңе ұста» сияқты тілектер айтылады. Ерлер жағы жаңа ұстаған қыранына, тіпті алғаш ел көзіне алып шыққан көрнекті киім-кешек, ер тұрманына да көрімдік дәметеді. Көрімдік адамдардың ықыласы, ақ тілегінің бейнесі болғандықтан, оның тұрмыс-тіршілікте тәрбиелік мәні зор.
Көрімдік беру
Көрімдік беру әр түрлі жағдайға байланысты орын алған. Жақсы ат мінгізілсе, тон жабылса, жаңадан бұйым жасатса және т.б. жағдайларға байланысты әркім өз қалауымен көрімдік берді.
Ойын баласы жаңа киім киіп келсе көрші, ағайын жегжаты киімнің жарасымдылығын айта отырып, «киімің тозғақ, өмірің озғақ болсын!», «көйлегің көрік болсын, өмір жасың берік болсын!» немесе «киімің тез тозсын, жаның берік болсын» деп келетін дағдылы тілек сөз айта отырып көрімдік береді. Көрімдік деп жаңа киімнің өңіріне, иығына немесе баланың қолының мойынына тана, теңге, үкі, моншақ, түрлі әшекей және т.б. тағады. Көрімдік берілмесе баланың меселі қайтады дейді. Көрімдік ретінде мүмкіндігіне қарай қозы-лақ, құлын-тай, тіпті ірі қараға дейін атаған.
Қазақта қалыптасқан үрдіс бойынша балалар мен жастардың өзінің жаңа заттары немесе өз қолымен жасаған бұйымдарына сұраған көрімдікті "байғазы" деп атаған.[1]
Дереккөздер
- ↑ ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9
Әдебиеттер
- Дужан К. Свадебные обряды у киргизов Кокбектинского округа. Северная пчела (газ.). 1855. №92. 144 б.;
- Ибрагимов И.И. Этнографические очерки киргизскаго народа. РТ. Сборник, изданный по поводу политехнической выставки. Вып.II. Статьи по этнографии, технике, сельскому хозяйству и естественной истории. М., 1872. С.120-152;
- П. Обычаи киргизов Семипалатинской области. РВ. М., 1878. №9. С.22-66;
- Бекимов М. Свадебные обряды киргизов Уральской области. ИОАИЭКУ. Т.ХХІ. Вып.4. 1905. С.382-392;
- Толыбаев Құрманбай. Бабадан қалған бар байлық. А., 2000;
- ҚР МОМ материалдарынан;
- ОМЭЭ материалдарынан.