Көсеге

Көсеге - көне. Қыздың шымылдық ішіндегі төсек орны. Оны бүркеп көлегейлеп тұрған перде – «шымылдық», ал шымылдық ішіндегі қыздың орны – «көсеге» делінген. (А. Нүсіпоқасұлы.., Қыз бойжетіп ұзатылғанда, көсегесін жасауымен бірге алып кетеді)

Көсеге - көсегесі көгеру.
Көсегесі көгеріп, Кең өткелі көл болды,
Асты күміс, үсті ырыс
Таудан алтын сайдан мыс,
Телегей-теңіз көл болды (Жамбыл)

Көсеге сөзі қазақ тілінде өзінің дербестігін жоғалтып, тек көсегең көгерсін, көсегесі көгеріп деген тіркестерде ғана «өмірің ұзақ болсын, бала-шағалы бол, өркенің өссін» мағынасында қолданылады.

Көсеге - Игі ниетті танытатын сөз, құт, береке. Көсегесі көгерді – өркені өсіп, дегеніне жетті.

Этимологиясы

Көсеге сөзінің көгеру сөзімен бірге айтылуында да белгілі зандылық бар сияқты. Өйткені түркі халықтарының тіл дәстүрінде көк (түс), көгеру, көктеу сөздері өзінің негізгі мағынасымен қатар, өcіп-өнудің, өркендеудің, дамудың символикасы ретінде ауыс мағынада да қолданылады. Дәл сол сияқты, керicінше, көгермеу, көктемеу «өшу, сөну» мағынасын береді. Ал көсеге сөзімен көгеру, көктеу сөздерінің тұрақты тiркес ретінде қалыптасуында белгілі семантикалық, логикалык байланыс, заңдылық бар. Ол заңдылықты біз қазақ тіліндегі «көсегең көгеріп, көрпең ұзарсын», ұйғыр тіліндегі «Жиғлимаң, қиз, жиғлимаң, тоюң болур, Алтун бөшүк, көшүгә, өйүң болур» (Жылама, қыз, жылама, тойың болар, алтын бесік, көсеге, үйің болар) тәрізді мысалдардан байқауымызға болады. Бұл арадағы көсеге (қаз), көшүгә (ұйғыр) екеуі бір туыстас тілдерде күні бүгінге дейін қолданылып келе жатқан дербес, заттық Мысалы: хакас тілінде кӧзеге (кӧзенъе перде, шымылдық) жаңа үйленген жастардың көктемеу сөздері. Көсеге сөзінің басқа мағынасы бар - орнын қоршап тұратың шымылдық мағынасында қолданылады, Тува тілінде де көжеге - шымылдық, перде, моңғол тілінде хешиг шымылдық, штора. В.В. Радловтың еңбегінде де алтай түріктерінің көбінде-ақ бұл сөздің «шымылдық, перде, қоршау» мағынасында кездесетіндігі көрсетілген. Мысалы: сагай, койбол тілдерінде - көзәггә, қызыл тілінде көжәгә, телеуіт тілінде көшәгә т.б.

Түркі тілдерінің кейбіреуінде бұл сөздің мағына жағынан ауытқуы да байқалады. Мысалы, тобол тілінде күшәк – көзөңө, шор тілінде бөлме, бөлмеше, көне ұйғыр тіліндекүзгі көжүнжүк – көрпе, мадияр тілінде көжәг тебесі пошайған киіз үй мағынасында айтылатын көрі- неді (Радлов. Опыт сл., II-IV). Сол сияқты қазіp хйгыр тілінде де көшүгә|көшүк сөзінің 2 мағынада айтылуы байқалады: 1) перде (Радлов. Опыт сл. II, 1304); 2) шымылдық, ширма (өлікті шығарғанға дейін қоршап қоятын), кейде көшүгә шешек ауруымен ауырған адамның төсек-орнын қоршау үшін де колданылады; 3) сабаннан то- қылған шарбақ ыдысты ұйғырша көшік деп те атайды. Сол сияқты, Сибирь орыстарының тілін- дегі кош, кошица (балық, шаян аулайтын үлкен корзина) орыс тілінің оңтүстік говорында кездесетін қошица (плетеный шалаш, малая, холостая кибитка) сездері де (Сл. Даля, II, 133) көсеге сөзіне қатысы бар сияқты. Өйткені, көсеге сөзі жоғары- келтірілген түркі тілдерінің көпшілігінде 1) перде, шымылдық; 2) перде, шымылдықпен коршалған төсек орын; 3) жаңа үйленген жастар- ға арналған отауша, бөлімше, үйшік сияқты негізгі мағынаға және 4) көрпе; 5) тоқылған корзина, себет деген косымша мағынаға ие. (Абаев. Ист.этим, сл. осет. яз. күшк|коскә||көсга (нйща, бойница), парсы тіліндегі кушк (павильон, киоск, вышка, башня), грузин тіліндегі къошкі (башня), убых тіліндегі квашк (господский дом), түркі тілдеріндегі көшк (павильон, киоск) түбірлес сөздер және олар орта иран тілдеріндегі гошак/|гоша (уголок, уеденение, место) сөздерінен келіп шыққан деген тұжырым жасайды, Тiпті Европа тілдеріндегі киоск, қазіргі парсы тіліндегі (көше қаз.), коча (ұйғ.) сөзі, осман түріктері тіліндегі көшк (павильон, место для султана в любом публичном здании, ложа, комната) (Радлов. Опыт сл. II, 1306), орыс тіліндегі кушак – тесек (орыс тілінің кқысқаша этимологиялық сөздігінде бұл сөзді орыс тіліне XVI ғасырда түркі тілдерінен кірген деген мәлімдеме берілген, осы сөздердің бәpінің о баста төркіні бір да және одан түркі тілдердің біразына енгенболуы керек деп ойлаймыз.

Әрбір тілдің өзіндік даму ерекшелігіне байланысты әр түрлі фонетикалық, лексика-семантикалық өзгерістерге душар болған. Ал енді көсеге сөзінің өзіне келсек ол көсегең көгерсін деген тіркесте «шымылдык. жастардың төсек-орны, өздеріне меншікті бөлме отауы» деген мағынадан ауыса келе, жалпы уй. ішін, бала-шаға, бау-шарбақты, тіпті адам баласының жалпы өмірін сыпаттап нің морфологиялық құрамына келсек, ол туралы әр түрлі жорамал айтуға болады. Егер көсегенің о бастағы қызметін ерлі-зайыпты адамдарды көп көзінен жасыру, тасалау, олардың оңашалау үшін шымылдық деп түсінсек, онда оның түбірі ҝөз сөзімен байланысты. Сонда көз сөзінене -еге жұрнағының жалға- нуы арқылы (салыстыр: кер-еге, кеб-еже, бос-аға, бет-еге) түркі тілдері негізінде жасалған деп жо- рамалдауға болады. Мұндағы з дыбысының с, ш, ж дыбыстарымен алмасуы, ның -үгә|-әгә/-өңө||-үк||-үгӀ/-иг/|-эк|-ак формала- рына ауысуын фонетикалык құбылыстар ретінде дәлелдеуге әбден болады. (Ә. Қайдар)

Дереккөздер

1. Т.Жанұзақов. Қазақ тілінің түсіндірмелі сөздігі / Жалпы редакциясын басқарған.-Алматы: Дайк-Пресс,2008.-968б
2. Қазақ ССР Ғылым академиясы. Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. Қазақ СРР-ның «Ғылым» баспасы. Алматы-1966
3. Б.Қалиев. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Алматы: Мемлекеттік тілді дамыту институты, 2014. –728б.