Лизосомдар

түрінің пайда болуы (Гольджи аппаратынан), 2-экзогенді заттардың еруі (лизис). Құрамында гидролаза ферменттер бар лизосоманың бірінші түрі мен пиноцитоз және фагоцитоз көпіршіктерінің қосылуының нәтижесінде лизозосоманың екінші түрінің пайда болуы, 3 — эндогеміді заттардың еруі (лизис) Аутофагоцитоз вакуолінің пайда болуы, 4 — қорытылмаған заттардың жиналуы - "қалдықты денешіктер",5 - экзоцитоз жолымен қорытылмаған заттардың шығуы болады.|400px]]

Мембраналы органоид, оны 1955 жылы биохимик Де Дюв ашты. Бұл органоидтың кұрамында гидролаза ферменттері көп мөлшерде кездеседі. Лизосомаларды липопротеидтерден тұратын мембрана қоршап жатады. Осы мембрана бұзылған жағдайда ғана лизосомадағы ферменттер сыртқы ортаға әсер етеді. Лизосоманың құрамындағы гидролаза ферменттері белоктарды, нуклеин қышқылдарын, полисахаридтерді ыдыратады. Қазіргі уақытта лизосоманың құрамында 60-ка жуық гидролаза ферменттерінің болатыны анықталды. Лизосомалардың құрамындағы ферменттерді гистохимиялық әдістер арқылы да байқауға болады. Ол үшін қышқылды фосфомоноэстера ферментін таңба ретінде қолданып, гистохимиялық әдіспен жарық және электронды микроскоптарды пайдаланса жеткілікті. Лизосома фракциясының кұрамында әр түрлі көпіршіктер болады, олардың көлемі 0,2—0,4 мкм (бауыр жасушаларында) және олар бір кабатты мембранамен капталған (қалыңдығы 7 пм). Лизосомдарды электронды микроскоптың көмегімен, биохимиялық, цитологиялық тәсілдермен зерттегенде олардың құрылысы да құрамы да әр түрлі және өзгермелі болатыны анықталды. Лизосомдарды құрылысына қарай лизосомның бірінші түрі, лизосомның екініші түрі, аутофагосомдар және қалдықты денешіктер деп 4 түрге бөлуге 13-сурет. Лизосомалардың қызметін көрсететін үлгі: Бұлардың төртеуі де жасуша ішіндегі қорытылу процестеріне қатысады да ас сіңіру вакуолясын түзеді (13-сурет). Лизосоманың бірінші түрі ГА-ының көпіршіктерінен бөлініп шығады. Мембраналы көпіршіктердің, көлемі 100 нм шамасындай болғандықтан, ол құрылымсыз заттармен толып, онын құрамында көп мөлшерде қышқылды фосфатаза кездеседі. Бірінші лизосоманың пайда болуы жасушадағы секреттердің түзілу жолына ұқсайды. Біріншілизосома түйіршікті эндоплазмалық торда синтезделіп, ГА-ының түтікшелеріне келіп түседі, одан кішірек вакуольдар түрінде бөлініп шығады. Бірінші лизосомалар жасушаға сырттан келіп түскен түйіршіктермен немесе сұйық заттармен қосылып, лизосоманың екінші түрін түзеді. Клеткаға сырттан келген түйіршік заттарды (фагоцитоз), сұйық заттарды (пиноцитоз) ыдыратуда осы лизосоманың екінші түрінің, рөлі күшті. Сонымен лизосоманың екінші түрі озінің құрамындағы ферменттердің (гидролаза) көмегімен келген заттарды қоршап алып оларды ыдыратады (полимерді мономерлерге дейін). Ыдыраған заттар гиалоплазмаға түседі де әр түрлі зат алмасу процестеріне қатысады. Кей жагдайларда екінші лизосомалар биогенді материалдарды толық ыдырата алмайды, мұндай жағдайда қорытылмай қалып қояды, сондықтан екінші ліпосом телолизосомға немесе қалдық денеге ауысады. Қалдық денешіктерде ферменттердің саны екінші лизосомдарға карағанда аз болып келеді, кей жағдайларда қалдықты денешіктерде қорытылмаған заттар тығыздалып, өзінің бұрынғы құрылысын өзгертеді. Қалдықты денешіктер жасушадан экзоцитоз жолымен шығады немесе жасушада қалып кояды (липофусцин). Адам қартайғанда организмдердің кұрамында, әсіресе, ми жасушаларында, бауырда және Бұлшық ет талшықтарының телолизосомдарында липофусцин пигменті көп болады. Бұл пигментті «картаю пигменті» деп те атайды, өйткені бұл пигмент организмде өлгенге дейін сақталады.
Лизосомалар барлық эукариотты жасушаларда және карапайымдарда, саңыраукұлақтарда, бір жасушалы төменгі сатыдағы өсімдіктерде кездеседі. Лизосомалардың көп-аздығы жасушалардың атқаратын қызметіне тікелей байланысты. Мысалға өзінен әр түрлі заттарды шығаратын немесе сіңіретін, қорғаныш қызметін атқаратын жасушаларда лизосомалар көп мөлшерде кездеседі. Мұндай жасушаларға макрофагтар, лейкоциттер, бауыр және бүйрек жасушалары жатады. Кейбір болжамдар бойынша лизосомаларда активті рецепторлы аппарат бар деген түсініктер айтылып жүр. Лизосомалар осы рецепторлардың көмегімен цитоплазмада еркін козғалады және фагосомдармен түйіскенде олардың мембранасын жойып жібереді. Осы болжам бойынша рецепторлардың қызметін мембрананың сыртына орналасқан изоферменттер орындайды. Ал енді лизосомалардың козғалуына микротүтікшелер үлкен қызмет аткарады. Аутолизосомалар (аутофагосомалар) карапайымдылардың, өсімдіктер мен жануарлардың жасушаларында әр кез кездеседі. Аутолизосомалар вакуоляларының кұрамында әр түрлі. органоидтардың қалдықтары (митохондриялардын, эндоплазмалық торлардың, рибосомдардың, пластидтердің) бар. Аутолизосомалардың пайда болуы және қызметі әлі де толық зерттеліп біткен жок. Аутолизосомалар саны жасушалардың патологиялық процестерінде құрт көбейеді. Бүдан жасушалардың өлуі тек қана лизосомалардағы ферменттердің эсерінен болады деген түсінік тумаса керек. Әр түрлі эксперименттер бойынша жасушаның өлуі лизосомалардағы гидролаза ферменттерінің гиалоплазмаға шығуына дейін жүретіні анықталады. Ал гидролаза ферменттері жасуша өлгеннен кейінгі процесіне қатынасатыны белгілі. Сонымен қорытып айтқанда, лизосомалар эндоплазмалық тор және ГА- ының активті қызметтерінен пайда болады, ол өздігінше жаралмайды, негізгі қызметі жасуша ішіндегі эндогенді және экзогенді макромолекулаларды ыдырату болып табылады.

Дереккөздер

Лизосома