Макродәрежедегі экономикалық тепе-теңдіктің үлгілері

Макродәрежедегі экономикалық тепе-теңдіктің үлгілері.

Экономиканың өзін-өзі реттеуі тепе-теңдікпен тікелей байланысты болады. Экономикалық агенттердің біреуіде өзінің қарамығындағы құралдың көмегімен экономикалық тепе-теңдіктің болмысын өзгертуге ынталы болмайтын жағдай тепе-теңдік жағдайы деп аталады. Итальян экономисі В.Парето (1848—1923 жылдары) оптималдықтың принципін ашқан: жекелеген адамдардың жақсы өмір қал-жағдайға тырысуының нәтижесі, қоғамның басқа мүшелерінің хал-жағдайын төмендетпесе,онда Бұл барынша жақсы тұрмыс халға, немесе, жалпы жақсы өмірге жетудің шарты болып табылады. Автордың тұжырымдауы бойынша осы принцип орындалу үшін шектелмеген бәсеке болу керек. Классикалық нарық жағдайындағы жалпы экономикалық тепе-теңдіктің теориялық тұңғыш үлгісін Швейцария экономисі Л.Вальрас (1834—1910 жылдары) жасаған. Осы үлгі форма жағынан макроэкономикалық болса да, мазмұны жағынан тауарлардың жеке өндірушілері мен тұтынушыларының нарықтағы әрекеттерін сипаттайтын микроэкономикалық көрсеткіштерге негізделген үлгі болып табылады. Вальрастың үлгісі жекелеген әр тауардың сұранысы мен ұсынысының теңдігін жүзеге асыратын тепе-теңдік бағаларды қолдануға негізделеді.

Экономикалық әдебиетте тепе-теңдік жеке, жалпы, нақты деп бөлінеді. Жеке тепе-теңдік — бұл тауарлардың индивидуалдық нарығында қалыптасатын тепе-теңдік. Жалпы тепе-теңдік — бұл еркін бәсеке заңының негізінде барлық нарықтық процестер құрған, біртұтас өзара байланысты жүйе болып табылатын тепе-теңдік. Нақты макроэкономикалық тепе-теңдік — нарықтың жетілмеген бәсеке жағдайында және нарыққа сыртқы факторлар әсер ететін ситуацияда қалыптасқан тепе-теңдік.

Макроэкономикалық тепе-теңдіктің көптеген үлгілері болады.

Ф.Кенэнің (1694—1771 жылдары) «Экономикалық кестесі». Кенэ тұңғыш рет ұдайы өндіріс процесі мен қоғамдық жиынтық өнім айналымына жалпы талдау жүргізген. Ол барлық қоғамды үш тапқа бөледі: фермерлер табы — бұл өсімтал тап (ауыл шаруашылығына барынша қатынасатындар); иемденуші, меншік иелері табы (дворяндар, дін басшылары, чиновниктер, король өзінің көмекшілерімен); өнімсіз тап (ауыл шаруашылығымен айналыспайтындар, меншік иелеріне жатпайтындар).

Ф.Кенэ саяси экономия тарихында тұңғыш рет жиынтық қоғамдық өнімнің ұдайы өндірісі мен айналыс процесіне талдау жүргізген.Ол елдегі өндірілген дайын өнім айырбас арқылы қалай бөлінетінін және осының нәтижесінде өндірістің үзілмей қайталап жалғасып жүріп отыруының шарттары қалай жасалатынын көрсетеді.

Ф. Кенэнің "Экономикалық кестесінің" шарты бойынша ұдайы өндіріс процесі бес актіден тұрады. Таптар арасындағы айналыс процесінің нәтижесінде 3 млрд ливрге ауыл шаруашылық өнімдері және 2 млрд ливрге өнеркәсіп заттары өткізіледі. Өндіргіш таптың қолында қалған 2 млрд ливр тұратын өнімді осы тап тұқым және тамақ үшін жасалған шығындарды өтеу үшін пайдаланады. К.Маркстің жәй және ұлғаймалы ұдайы өндіріс схемалары. Ол барлық қоғамдық ұдайы өндірісті екі бөлімшеге бөледі:

I бөлімше — құрал-жабдықтар өндірісі, II бөлімше — тзаттарының, өндірісі.

I 4000C+1000V+1000 m = 6000 II 2000C+500V+500 m = 3000

I мен II бөлімше арасындағы айырбас қоғамдық өнімді өткізудің үш шартының негізінде жүреді.

Бірінші шарт:

I (1000V+ 1000m)=II 2000С.

Бірінші бөлімшеде жаңадан жасалған өнім, II бөлімшенің тұтынуға тағайындалған тұрақты капиталына тең болуға тиісті.

Екінші шарт:

I (4000C+1000V+1000m)=I 4000С+ІІ 2000С

I бөлімшедегі өнімдердің жиынтығы, I және II бөлімшелерде тұтынылатын тұрақты капиталға тең болуы керек.

Үшінші шарт:

II (2000C+500V+500m)=I (1000V+1000m)+II (500V+500m).

II бөлімшенің өнімдерінің көлемі, I мен II бөлімшедегі жұмысшылар мен капиталистердің жеке қажеттіктерін қанағаттандыруға тағайындалған тзаттарының өнімдеріне тең болуы керек.

3. Капиталдың органикалық құрамының өзгеруіне байланысты В.И. Ленин жасаған капитстік ұлғаймалы ұдайы өндіріс схемалары. Ол К.Маркстың схемаларын қолданып, техникалық прогрестің әсерімен есептесе отырып, талдау жүргізді. В.И.Ленин I бөлімшені әрі қарай екіге бөлді - өндіріс құрал-жабдықтарын өндіру үшін өндіріс құрал-жабдықтарын өндіру және тзаттарын өндіруі үшін өндіріс құрал-жабдықтарын өндіру. Осылардың динамикасын талдап В.И.Ленин мынадай қорытындыға келді: техникалық прогресс нәтижесінде капиталдың органикалық құрылымынын, бірінші жылғы 4:1 ден төртінші жылы 5:1-ге дейін өскенінде, жалпы қоғамдық өнім төртінші жылы 20% өсті, оның ішінде тзаттары 6%-ке, тзаттарын өндіретін құрал-жабдықтардың өндірісі 9,5%-ке, құрал-жабдықтарды өндіру үшін құрал-жабдықтар өндірісі - 36,7%-ке өскен.

Л.Вальрастың еркін бәсеке заңының әрекет етуінің жағдайындағы жалпы экономикалық тепе-теңдік үлгісі мынадай түр алады:

$\sum _{i=1}^{m}P_{i}X_{i}=\sum _{j=1}^{n}U_{i}Y_{i}$

ұсыныс сұраныс

Формула былай оқылады: ақшалай есептелген түпкі өнімдердің жалпы ұсынысы, өз иесіне барлық өндіріс факторлары әкелетін табыстардың жиынтығы түріндегі жалпы сұранысқа тең болуға тиісті. Тек сұраныс пен ұсыныстың тепе-тендігі ғана емес, нарықтық қатынастар мүшелерінің тең әл-ауқаттылығы қамтамасыз етілгенде, тепе-теңдік орнады деуге болады. Осындай болмыс барлық нарық мүшелерінің әл-ауқаты жоғарылағанын көрсетеді. В. Леонтъевтің «шығындар-шығарылым» үлгісі. В.Леонтьев Л.Вальрастың макроэкономикалық тепе-теңдік идеясын қолдана отырып, «шығындар-шығарлым» деген салааралық баланс құрды. Салааралық баланстың шахмат түрлі құрамы, осы баланстағы жағдайлардың бір-бірімен тепе-теңдікте болуын қамтамасыз етеді — аттас жолдар мен бағаналардың жиынтығы бір-бірімен тең болады:

$\sum _{i=1}^{n}x_{i}=\sum _{j=1}^{n}x_{j}$, і= j.

Салааралық балансты қолданып тепе-теңдіктің мына түрлеріне жетуге болады:

Салалық тепе-теңдікке, мысалы, 1 саладағы:

$\sum _{i=1}^{n}x_{i}p_{i}=\sum _{j=1}^{n}x_{j}p_{1}$

яғни, 1 саланың шығындарының есеп-шоттарының сомасы, осы саланың өнім шығару есеп-шоттарының сомасына тең болады.

Салааралық тепе-теңдікке, мысалы, өндеу мен қазып (кен) шығаратын салалар арасындағы:

Х₃₂Р₃ = Х₂₃ Р₂ ,

яғни, 2 салаға 3-ші саланың өнімдер ұсынысының жинағы, 3- ші саланың 2-ші салалың өніміне сұранысының жинағына тең болады.

Жоспарлы экономикада тепе-теңдік басқа заңдармен белгіленеді. Жоспарлы шаруашылық жүйесінде негізгі экономикалық байланыс сауда мәмілесі екі жеке меншік иелері арасында емес, мемлекетпен және оған бағынышты шаруашылық субъект арасында (өндірушілермен немесе тұтынушылармен) пайда болады. Баға мемлекет тіркеуінен өтеді, ал осы тіркелген баға сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігін көрсетпесе, ондатапшылықтуады. Осы информация маңызды, бірақ жоспарлы шаруашылықтағы тепе-теңдік механизмінің орнауын түсінуге жетімсіз. Экономикадағы тепе-теңдіктің жалпылама түрі — өндіріс пен тұтынудың тепе-теңдігі. Тек нарық шаруашыдығында тепе-теңдік нарықтық бағаға негізделген сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңцдігі формасын алады.

Ал баға тіркелген болғанда жоспарлы шаруашылықта мемлекет (экономикалық орталық) өндіріс пен тарасывда тепе-теңдікті қалай орнатады?

Жоспар жағдайында икемді нарықтық бағаныд орнына өндіріс пен тұтынудың көлемі келеді, нақты тауарлардың орнын өнімнің номенклатурасы басады. Ал тауарлық келісім (тауардың тауарға немесе тауардың ақшаға айырбасы) мүлде басқа механизммен алмастырылады. Бұл механизмнің мазмұны: өнім көлемі номенклатураға айналып ыдыратылады және номенклатура өнім көлеміне айналып біріктіріледі. Бұл қалай жүреді?

Айтайық, экономика өте жабайы — бұнда жалғыз өндіруші A және жалғыз тұтынушы Б. Экономикалық орталық О өндіріс пен тұтынуды тендестіріп отырады.

Процесс былай жүреді. Тұтынушы Б орталық маған 20 мың теңгеге А өнімі керек дейді. Орталық Б тапсырмасының дәлелді екенін тексереді. Басқа жақтан өндіруші А орталыққа мен 20 мың теңгеге А өнімін өндіре аламын деп хабарлайды. Орталық өндірушініңде хабарының дәлелді екенін тексереді. Осыдан кейін орталық жоспар балансын жасайды, бұның бір жағында А өнімінің өндірісі, екінші жағында көрсетіледі. Біздің осы идеалдық мысалымыз сәтті болып жоспар баланстантып экономикалық тепе-теңдік орналсын.

А өнім жоспардың номенклатурасы; 20 мың теңге — өндіріс пен ткөлемі. Тіркелген баға баланстау процесінде басты емес, туынды рөл атқарады. Ал көлемнің және номенклатураның ыдыратылуы мен біріктірілуі қандай?

Бұндай жабайы кестеде бұл ар жаңа ғана пайда болған, қалыптасып келе жатқан түрде орын алып отыр. А өнімінің біріктірілген көлемі 20 мың теңгеге тең.

А өнімінің жеке өндірісі көлемін (20 мың теңге) және жеке тутыну көлемін (20 мың теңге) орталық есептегенде, ол осымен бірге А өнімін екі құрамға — өндіріске және тұтынуға ыдыратқаны болады. Ал орталық баланстап өндіріс пен тұтыну көлемін теңестіргені. Бұл осы шамаларды біршама қылып біріктіргені, агрегаттағаны — А өнімінің көлеміне.

Нақты шаруашылықта номенклатуралық миллиондаған позициялар өндіріледі және тұтынылады. Бұндай номенклатураның өндірісін және тұтынуын бақылауды бюрократия неғүрлым жан-жақты, қазымырлап жүргізген сайын, жоспарлық шаруашылықтың тепе-тендігі жетіле түседі. Қашан болмасын ыдыратуға ілікпей қалған, шамасы өте аз болса да, номенклатураның көлемі жоқ болып кетпейді.

А өніміне Б қажеттігін орталық толық тексере алмайды. Осыны пайдаланып А өзінің өтінімін 2 мың теңгеге өсіріп жібереді. Осы сияқты өндіруші Б өзінің мүмкіндіктерін 2 мың теңгеге азайтқан. Ал орталық басқа жағдайға байланысты Б-ның тапсырмасын 18 мыңға дейін төмендеткен, ал А өндірушіге жоспар 22 мың теңгеге көлемінде бекітіледі. Түпкілікті жоспар варианттардың біріншісімен де, екіншісімен де, үшінсімен де балансталуы мүмкін. Бірақ осы варианттардың барлығын біріктіретін жалғыз жағдай — ол тапшылық. Бірінші жағдайда өндірушіге 22 мың теңге керек еді, оған тек 20 мың теңге берілді. Екінші жағдайда жоспарланған 22 мың теңге берілді, ал А-ның тек 18 мың теңгесі өндірілді.

Сонымен, жоспарлы шаруашылықта тапшылық тепе-теңдік еместіктің ерекше формасы болып табылады. Номенклатуралық бақылау толық, жан-жақты болған сайын, тапшылық азая түседі. Бірақ түпкі негізден орын алған мүмкіндік ретінде, тапшылық жоспарлы экономикаға қашан болмасын тән болады.

Осы бөлімде экономикалық жүйенің тепе-теңдікте қызмет ету мәселесі туралы әр түрлі мектептердің позицияларымен таныстық. Бағыттарының алшақтығына қарамастан, барлық авторлардың бір ауыздан мойындайтыны ол — тауарларға жиынтық ұсыныс және жиынтық сұраныс тең болғанда, жалпы тепе-теңдік орнайды.