Макроәлеуметтік лингвистика

Макроәлеуметтік лингвистика тілде өзіндік орын алатын қандай да бір әлеуметтік факторлармен байланысқан ірі көлемдегі процестер мен қатынастарды зерттейді. Бұл үдерістер мен қатынастар бүтіндей қоғамды немесе біршама көлемді адамдар жиынтығын: әлеуметтік жіктерді, этносты, этникалық топтарды т.б. сипаттауы мүмкін. Мысалы, тілдің әлеуметтік жіктелуін зерттеу макродеңгейді көрсетеді, басқаша айтқанда, ұлттық тіл және оның қосымша жүйелері сол тілді қолданушылардың әртүрлі әлеуметтік жіктері арасында қалай бөлініп-таратылғандығын макроәлеуметтік лингвистика өз зерттеу нысанасы етеді.

• Макроәлеуметтік лингвистика тілдік қауымдастықтың немесе оның маңызды бөлігінің барлық жағын қамтитын мәселелерді: тілдің нормалануы мен кодификациялану проблемаларын, тіл саясаты мен тілдік жоспарлауды, тілдік ахуалды зерттейді. Талдауға әлеуметтік-коммуникативтік жүйені құрайтын барлық компонентер қамтылады, олардың қарым-қатынас салалары бойынша таралуы, әрбір компоненттің түрлі әлеуметтік қызмет салаларындағы коммуникативтік салмағы, әлеуметтік-коммуникативтік жүйе компоненттеріне қатысты олардың өзара алда болатын, сондай-ақ қазіргі шынайы өзгерістері талданып, зерттеледі. Макроәлеуметтік лингвистика сондай-ақ мынадай мәселелерді: белгілі бір қауымдастықта қызмет етіп отырған тілдер, оларда сөйлеушілер санының өзара арақатынасы, ол тілдердің қызметтік айырмашылықтары, тілдік интерференция және оның типтері мәселелерін қамтиды. Айталық, макрозерттеулер қостілділік мәселесіне арналған еңбектерде жиі кездеседі: бұларда түрлі тілдердегі сөйлеушілер саны, тілдердің қызметтік жүктемелері, тілдік интерференция мәселелері сөз болады.

• Тілдің нормалануы мен кодификациялануы, сондай-ақ тіл саясаты мен тілдік дамуды жоспарлау мен реттеу мәселелері алдымен макроәлеуметтік лингвистикалық тұрғыдан зерттеледі. Өйткені олар, әдетте, сол тілді тұтынушы барлық халықтың мүддесін қозғайды. Мысалы, бір мемлекетте тұратын аз санды халықтар тілі жөніндегі мемлекеттік тіл саясатын айтқанда зерттеуші сол этностың жекелеген өкілдері емес, бүтіндей этнос мүддесіне қатысты мәселеге соқпай кете алмайды. Сол сияқты тілдік жағдаят мәселесі де алдымен макромакроәлеуметтік лингвистикатұрғысынан сөз болады.

Соңғы жылдары социолингвистер өз назарларын тілдер қарымқатынасының тағы бір үлкен мәселесіне аударуда. Бүгінгі таңдағы бұл өзекті мәселе – тілдік дау-дамай (конфликт) болып отыр. Осыған байланысты әлеуметтік лингвистикалық зерттеулердің жаңа түрі – лингвистикалық дау-дамайтану (конфликтология) туып, қалыптасуда. Адамзат қоғамында пайда болып отырған даудамайды саясаттанушылар, психологтар, әлеуметтанушылар, этнографтар зерттейді, сондықтан оған лингвистикалық анықтама беру – өмір талабы. Тілдік дау-дамайдың негізінде әлеуметтік және экономикалық себептер жатады, сондықтан қандай да бір дау-дамайды жеке адамдық немесе топтық деңгейде емес, макродеңгейде қарастырған абзал.