Мари Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы

Мари автономиялы советтік социалистік республикасы, Мари АССР – РКФСР-дің құрамындағы республика. 1920 жылы 4 қарашада автономиялы облыс ретінде құрылған; 1936 жылы 5 желтоқсанда АССР-ге айналды. Мари АССР-і КСРО-ның Еуропа бөлігінің орталық жағында, Волга өзенінің сол жағалауына орналасқан. Жері 23,2 мың квадрат км. Халқы 691 мың (1973), 14 ауданға бөлінеді. 3 қаласы, 14 қала типтес поселкесі бар. Астанасы Йошкар-Ола қаласы.

Табиғаты

Жері негізінен төбелі жазық келеді. Шығысы – Вятка жоны (биіктігі 275 м), батысы – Мари ойпаты (биіктігі 50 м-ден 100 м-ге дейін), Солтүстік Қиыр шеті – Волга маңы қыраты (биіктігі 198 м-ге дейін). Пайдалы қазындылардан шынылық және силикаттық құм, құрылыс тастары, шымтезек өндіріледі. Климаты қоңыржай континенттік; қаңтардың орташа температурасы – 13 градус, шілдеде 19 градус. Жылдық ылғалдылығы 450-500 мм. Республикада 500-ге жуық өзен мен өзеншелер бар. Олар тегіс Волга алабына жатады. Өзендері: Волга және оның салалары – Ветлуга (республика шетіндегі ұзындығы 112 км), Рутка, Үл. Кокшага, Кіші Кокшага, Илеть. Жері негізінен күлгіндеу шым саздақты, құмайт топырақты болып келеді. Мари ойпатында батпақты шымтезекті, Вятка жонында шірінді-карбонатты, Волганың оң жағалауын орманның қоңыр топырақты алқаптары алып жатыр. Жерінің ½ бөлігі орман (батыс және орталық аудандарында). Онда қылқан жапырақты ағаштар басым (қарағай, майқарағай). Өзен аңғарларында емен, жөке ағаштары өседі. Қасқыр, қоңыр аю, түлкі, бұлан, сілеусін, құндыз т. б. қарағайлы орманды мекендеушілер мен су құстары кездеседі. Мари қорығы ұйымдастырылған.

Халқы

Халқы көп ұлтты. Марилер (299 мың, 1970), орыстар (321 мың), татарлар (40 мың), чуваштар (9 мың), украиндер (5 мың) т. б. қоныстанған, Мари АССР-інің халқы 1920 жылы 465 мың, 1926 жылы 489, 1939 жылы 581, 1959 жылы 648, 1970 жылы 685 мың адам болды. Орташа тығыздығы 1 квадрат км жерге 29,8 адамнан келеді. Волганың оң жағалауына және республиканың солтүстік-шығыс аудандарындахалық тығыз орналасқан. Ірі қалалары (1973 жылғы тұрғындары, мың): Йошкар-Ола (188), волжск (47),; Козьмодемьянск (16).

Тарихы

Мари АССР жеріндегі ежелгі археологиялық ескерткіштер жоғарғы палеолитке, көптеген жұрттарнеолит дәуіріне жатады. Рулық қоғамның ыдырауы және таптық қатынастың пайда болуы ертедегі темір заманында (б. з. б. 1-мың жылдық) басталды, тайпа одақтары пайда болды. Көптеген қалашықтар, обалар осы кезеңге жатады. 5 – 10 ғасырда ежелгі Мари халқы қалыптаса бастады. 9 – 12 ғасырда егіншілік, аңшылық, балықшылық, қолөнері және сауда өркендеді. 10 – 12 ғасырда мариліктер Волга-Кама бұлғарларының экономикалық және мәдени ықпалында болды. 19 ғасырдың 30 жылдарынан бастап монғол-татарлардың езгісінде болды, 15 ғасырдан бастап Еділ жағалауындағы мариліктер Қазан хандығының, солтүстік-батыстағы мариліктер солтүстік шығыстағы орыс княздығының құрамына енді. Осе кезде олардың өз княздықтары пайда бола бастады. 1551-52 жылы мариліктер Орыс мемлекетінің құрамына кірді. 16 ғасырдың 2-жартысында Кокшайск, Козьмодемьянск, Царевококшайск т. б. орыс қалаларыірге көтерді. 17 ғасырда өлкеде орыс помещиктерінің иеліктері пайда бола бастады. Мариліктердің көпшілігі барщинамен айналыспады, патша үкіметіне алым-салық төледі. Мари халқы 17 ғасырдың басында И.И. Блотниковтың, 1670-71 жылдары С.Т.Разиннің, 1773-75 жылдары Е.И.Пугачевтің басшылығымен болған шаруалар соғыстарына қатысты. Мемлекет қарамағына көшкен мари жеріне орыс шаруалары қоныстанды. 18 ғасырдың аяғында қолөнер мен селолық кәсіпшілік шұғыл өркендеді. Ерікті жалдамалы жұмысшылары және басыбайлы шаруалары бар зауыдтар пайда болды. Еділ бойындағы қалалармен астық, май, елтірі, бал т.б. сауда жасау табиғи шаруашылықтың тауарлы шаруашылыққа айналуына әсер етті. 1917 жылы желтоқсан айында Царевококшайскіде (1919 жылдан Краснококшайск), Козьмодемьянскіде, 1918 жылдың орта кезінде барлық жерде Совет өкіметі орнады. 1918 жылы ақпанмен сәуір айында Козьмодемьянскіде, Яранскіде большевиктік ұйымдар құрылды. 1918 жылы шілдеде РКФСР ұлттар халкоматы жанында мари бөлімі ашылды. 1920 жылы 20-24 шілдеде Қазанда марилік коммунистердің Бұкіл Ресейлық 1- конференциясы өтті. 1920 жылы 4 қарашада БОАК пен РКФСР Халкомсовы «Мари халқының автономиялық облысын құру туралы» декрет қабылдады. 1920 жылы 25 қарашада БОАК пен Халкомсовтың «Мари халқының автономиялық облысы туралы» декреті бойынша орталығы Краснококшайск (1927 жылдан- Йошкар- Ола) болған облыстың әкімшілік территориялық құрамы белгіленді. 1941-45 жылы Ұлы Отан соғысында Мари АССР еңбекшілері майдан мен тылда патриоттық ерлік көрсетті. Республикадан 44 адамға Совет Одғының Батыры атағы берілді, 14 мыңнан астам жауынгер орден, медальдарымен наградталды. Мари АССР-і фашистік басқыншылықтан зардап шеккен облыстар мен мәдениеті онан әрі өркендеді. Республикада машина жасау, прибор жасау т. б. ірі өнеркәсіп орындары пайда болды. Халықтың материалдық және мәдени дәрежесі артты. Республиканың туысқан басқа республикалармен достық байланысы нығая түсті. Мари халқының түрі ұлттық, мазмұны социализм мәдениеті гүлденді. Мари АССР-нде 1974 жылы 19 Соц. Еңбек Ері болды. Халық ш-н дамытудағы жетістіктері үшін Мари. АССР Ленин орденімен (1965), Октябрь Револциясы (1970) және Халықтар достығы (1972) ордендерімен наградталды.

Шаруашылығы

Совет өкіметі жылдары Мари АССР-інің шаруашылық жағдайы түбегейлі өзгерді. А. ш-н интесивтендіру және өнеркәсіпті жедел қарқынмен өркендету нәтижесінде (әсіресе 1941-45 жылдардағыҰлы Отан соғысынан кейін) жаңа өнеркәсіп салалары және табысы жоғары, колхоз- совхоздық а. ш. құрылды.

Өнеркәсібі

Өнеркәсіптің жалпы өнімі 1972 жылы 1940 жылмен салыстырғанда 27 есе артты. 1972 жылы 279 млн кет-сағ электр энергиясын, 863 мың куб метрі тақтай, 110 мың тонна целлюлоза, 80,8 мың құрастырмалы темір- бетон, 559 мың пар былғары аяқ киім, 4000 тонна сары май т. б. өнімдер өндірілді. Республикада 170 өнеркәсіп орындары бар. Өнеркәсібінің жетекші салалары – машина жасау және металл өндеу; оның өнеркәсіп өндірісіндегі үлес салмағы 40 % . Маңызды кәсіпорындары: «электроавтоматика» з-ды (электронды потенциометрлер шығарады), өндірістік аспаптар, орман шаруашылығы машиналарын жасау з-ды, сауда орындарына қажетті жабдықтар (тоңазытқыштар) з-ды. Ірі өнеркәсіп орталықтары – Йошкар-Ола, Волжск.

Ауыл шаруашылығы

Республика жерінің 34 %- не жуығы ауыл шаруашылық айналымындағы жерлер: оның 4/5-і (645 мың га) егістік және 1/5-і (136 мың га) шабындық пен жайылым . Құрғатылған жері 5 мың га. 1973 жылдың басында 132 колхоз, 39 совхоз, ал 1972 жылы республика ауыл шаруашылығында 6,4 мың трактор, 2 мыңнан астам астық комбайндары болды. 1972 жылғы егіс көлемі 626 мың га болды, оған дәнді дақылдар (331 мың га),қартоп (58), жемшөп (224) егілді. Дәнді дақылдардан қара бидай, қарақұмық, бұршақ, сұлы және бидай, тех. Дақылдардан зығыр (6,3 мың га, 1972), картоп өсіріледі. 1971 жылы дәнді дақылдардан 530,3 мың тонна, картоптан 386,4 мың тонна өнім жиналды. 1973 жылы мал саны (мың): мүйізді ірі қара 266, (оның ішінде сиыр 116), шошқа252, қой мен ешкі 206. Құс шаруашылығы өріс алуда (2,4 млн., 1973).

Транспорты

Темір жолының ұз. 148 км (1972) Зеленый Дол – Табашино т. ж.республиканың Оңтүстігінен солтүстігіне қарай орталық бөлігін қиып өтеді. Волга және Ветлуга өз-дерімен кеме жүзеді. Автомоб. жолының ұз. 1081 км. МАңызды жол торабы – Йошкар- Ола. Йошкар- Ола арқылы одақтық маңызы бар әуе жолы өтеді. Мари АССР-і, КСРО-ның басқа аудандарында техникалық қағаз, сауда тоңазытқыштарын, витамин, металл өңдейтін станоктар, жасанды былғары т. б. шығарады. Туысқан республикалардан отын және өнеркәсіп шикізаттарын, жеңіл өнеркәсіп бұйымдарын алады.

Денсаулық сақтау ісі

1913 жылы осы кездегі Мари АССР жерінде 160 кісілік 13 аурухана, 17 фельдшер-акушерлік пункт болған; бұл денсаулық сақтау мекемелерінде 21 дәрігер ғана қызмет істеген. Ұлы Октябрь революциясынан кейінгі жылдарда бұрын халық арасында көп тараған басыр толық жойылды, түрлі індет аурулары әлдеқайда кеміді. Қазіргі уақытта ( 1973 жылы қаңтар) 8,2 мың кісілік ( 1 мың адамға 11, 9 төсек) 90 аурухана, 101 амбулатория- поликлиника, 387 селолық фельдшер-акушерлік пункт халыққа дәрігерлік жәрдем көрсетеді. 51 әйел консультациясы және 50 балалар поликлиникасы болды. Республикада 1,5 мың дәрігер (449 адамға 1 дәрігер) және 6 мыңнан астам орта білімді мамандар бар. Атақты Кленовогорск шипалы бұлағы, Красногорск пос-сіндегі емдік шипалы су бұлағы осы республика жерінде, бірнеше санаторий мен демалыс үйлері бар.

Оқу- ағарту ісі

1914/15 оқу жылында Мари АССР-і территориясындағы 507 жалпы білім беретін мектепте 26 мың оқушы оқыды. Жоғары және арнаулы оқу орындары болмады. 1972 жылы 213 балалар бақшасында 20,7 мың бала тәрбиеленді. 1972/73 оқу жылында 659 жалпы білім беретін мектептерде 159 мың оқушы, 23 кәсіптік- техникалық училищелерде 8,6 оқушы, 13 арнаулы оқу орындарында 11,3 мың оқушы, 3 жоғары оқу орындарында ( Мари университеті, М. Горький атындағы политехникалық институт, Н. К. Крупская атындағы пединституты) 12,4 мың студент оқыды. 1973 жылы республикада 362 кітапхана (4,5 млн дана кітап, журналдар) ; 2 музей; 623 клубтық мекемелер, 656 кино қондырғы; 14 пионерлер сарайы мен үйлері, 4 жас техниктер жас натуралистер станциясы, 5 балалар спорт мектебі мен экскурсиялық туристік станциялар жұмыс істеді.

Архитектурасы мен бейнелеу өнері

Археолологиялық қазба жұмыстары кезінде б. з. б. 2-мың жылдыққа саятын қыш пен тастан пішінделген аңдардың мүсіншелері табылды. Қола дәуірінде металдан әшекей бұйымдар жасалды. Халық сәулет өнерінде 1-2 қабатты ағаш үйлер кең етек алған. 19 ғасырдың 2-жартысынан селолық жерлердегі үйлер жүйелі түрде салына бастады. Марилықтардың халық өнерінде ағаш ұқсату, түрлі талшықтардан өрнектеп үй-іші мүліктерін тоқу ежелден болған. Заттарда әсемдеуде геометриялық фигуралар көгеріс және зооморфтық өрнекпен астаса орындалды. Революциядан кейін қалалар бас жоспар бойынша салынып, 30 жылдардан кейін монументті тас үйлер ( әкімшілік ғимараты, қазіогі университет, 1936, арх. А. З. Гринберг; М. Шкетан атындағы Мари муз-драма театры, 1960, арх, П. А. Самсонов, М. Ф. Ни; КОКП обком және республикалық Мин. Советінің ғимараты, 1971, арх. С. А. Клейменов; оқу орындары, кинотеатрлар мен мәдениет сарайлары бәрі де Йошкар-Олада) тұрғызылды. 1941 жылдан КСРО Архитекторлар одағының мари бөлімі жұмыс істейді.

Дереккөздер

Қазақ совет энцеклопедиясы. 7 том. М.Қ.Қаратаев. 462 бет.