Мартен пеші

Мартен пеші (француз металлургі П.Мартеннің (1824 — 1915) есімімен аталған) — шойын мен болаттың сынықтарынан химиялық құрама мен сапасы алдын-ала белгіленген болат өндіруге арналған регенераторлы пеш. Алғашқы М. п. 1864 ж. Францияда салынған. М. п-нің құрылымы үстіңгі және астыңғы құрылыстар деп аталатын екі бөліктен тұрады.

Оның үстіңгі құрылысында (5 — 7 м биіктікте орналасқан) жұмыс кеңістігі, ауа мен газ арналары және бүркеніштері орналасады.
Астыңғы құрылыста пеш табанынан төмен орналасқан қож ұстауыштар, регенератор саптамалары мен камералары, клапандар және бас түтін жолы бар.

Бұл пештің жұмысы жылуды жаңғырту принципіне (яғни түтін жылуға және онда жағылатын отын мен ауаны алдын-ала қыздыруға) негізделген. Пешке енетін ауа мен газдың температурасы 1100 — 1200С шамасында болады. Пештен шыққан түтін жаңғыртқыш саптамаларын 1400С-қа дейін, ал астыңғы бөлігін 1200С-қа дейін қыздырады. М. п-нің орнықты және тербелмелі түрлері бар. Тербелмелі пеш фосфоры мол (1,6 — 2,0%) болат қорытуға пайдаланылады.
Отқа төзімді пеш қаламасының құрамына сәйкес мартен процесі негіздік (магнезит, хромды магнезит кірпішінен қаланған) және қышқылдық (динас кірпішінен, кварц құмынан қаланған) болып екіге бөлінеді. М. п-нің жоғары температурада жұмыс істейтін бөліктері үнемі салқындатылып тұрады. Неғұрлым көп қолданылатын негізгі процесс іс жүзінде кез келген шикі құрамдық материалды, соның арасында фосфоры мен күкірті мол материалды қолдануға мүмкіндік туғызады. Қышқылдық процестің негізгі процестен айырмашылығы (артықшылығы) сонда, одан газ бен бейметалл кірінділері аз және мех. қасиеттері неғұрлым жоғары болат алуға болады. Шикіқұрамның металл бөлігі шойыннан (қатты не сұйық түрінде) және болат сынықтарынан тұрады, бұлардың әрқайсысының үлесі сол ауданның жағдайына және қорытылған болаттың сортына байланысты 100%-ға дейін өзгеруі мүмкін. Пеште шикіқұрам балқиды, ондағы көміртек, кремний, марганец мөлшері азаяды, қажетсіз қоспалардан (күкірт, фосфор) арылтылады, жетіспейтін элементтер енгізіледі. Пештегі температура металдың сұйық күйде болуын қамтамасыз етуі тиіс, балқыту соңында ол 1600 — 1650С-қа жетеді. Шойын қоспаларын толықтыру үшін жетіспейтін оттек пешке темір кенін не отқабыршақ қосу немесе металды тех. оттекпен үрлеу арқылы беріледі. Болат қорытуда мартендік әдістің орнына біртіндеп конвертерлік әдіс көбірек қолданылуда. Қазақстанда мартен болаты скрап-процесі бойынша жұмыс істейтін алғашқы металлург. з-т Теміртау қаласында салынды (1944). Мұнда болат сыйымд. 35 — 90 т-лық М. п-теріндe қорытылды. Қазақстан магниткасы — Қарағанды металлургия комбинатындa (1997 жылдан “Испат-Кармет”) ауыр жүк таситын автомобильдердің жақтауларына қажет аса берік лонжерон болаттан балқытылады. Болаттың оттегі аз және оттек төмен маркаларынан қазіргі таңда ақ қаңылтыр және сортты илем алу, сондай-ақ, электртех. болат алу, т.б. технологиялар игерілген. М. Шоқаев

Дереккөздер

"Қазақ Энциклопедиясы", 6 том