Маңғыстау археологиясы

Маңғыстау түбегінің археологиясы әлі күнге дейін түбегейлі нақты зерттелмеген. Дегенмен, бүгінгі таңда қолда бар мәліметтерге сүйене отырып, жалпы суреттеу арқылы өте ертеде мекендеген адамдардың өмір сүруі, олардың айналысқан шаруашылық түрлерін білуге болады. Маңғыстау түбегі мен Үстірт жазығына адамдардың қоныстану ерекшелігінің басты себебі олар мекендеген жерлерде су көздерінің болуы еді. Археологлиялық зерттеулерге сүйенсек, тұщы су көздері жақын орналасқан жерлерде немесе оның айналасында адамдар ежелден қоныстанған. Палеогидрологиялық және археологлиялық деректер негізінде аймақтардың (Орта Азия өзен арасы және Солтүстік Каспий жағалауы) ландшафты климатын салыстыру нәтижесінде Маңғыстау мен Үстірт климаты мен табиғатының өзгеріске ұшырағанына 10 мың жыл болғаны геопалеологиялық зерттеулер нәтижесінде дәлелденді. Маңғыстау өңірінің палеолит заманына зерттеу жұмыстарын 20 ғасырдың 60-жылдары геолог А.Г. Медоев жүргізді. Оның тапқан мекен-орындарынан өкінішке орай күні бүгінге дейін ғыл. тұрғыда терең зерттелмеген, тек ол адам жасаған Маңғыстау палеолиті геохронологиясы, археолог Ж.Таймағамбетовтың ғылыми-зерттеу еңбегіне негіз болып алынды. Бұл еңбегінде автор Маңғыстау өлкесінде автохтондық мәдениеттің тас индустриясы өте ертеде пайда болғанын, яғни палеолит дәуірінің үш кезеңінде де болғанын анықтап дәлелдеді.

Маңғыстау ел таңбасы

Мезолит ескерткіштері

Маңғыстау өңірінің мезолит заманының ескерткіштері де нақты түбегейлі зерттелмеген. Жақын өлкелерде орналасқан Солтүстік-Батыс және Оңтүстік-Батыс Үстірт мәдениеттерінің тас индустриялары, дамыған пластиналық қашау технологияларымен және геометриялық микролиттер (ассиметрия, трапеция және т.б. ) жиынтығымен ерекшеленеді. Осыларға сүйене отырып өлке мезолитінің ерте дәуірін б.з.б. 9 – 10-мыңжылдықтар деп болжауға болады.

Неолит ескерткіштері

Жергілікті неолит дәуірі технологиясы Қызылсу-1 үлгісінде негізделеді. Оның хронологиялық уақыты б.з.б. 6 – 5-мыңжылдықтарды қамтиды. Маңғыстау неолиті жақын жерде өмір сүрген екі археологиялық мәдениеттер – Ойықты және Тұйылыс мәдениеттері материалдарымен сипатталады. Ойықты мәдениетінде аңшылық және терімшілікпен айналысқан, олар қыштан ыдыс жасауды білген. Күнделікті тұрмыста тері өңдеуді және ағаштан, сүйектен бұйымдар жасауды кеңінен қолданған. Сонымен бірге теңіз түбі қабыршақ-бақалшақтардан әшекей бұйымдар жасауды да игерген. Ойықтылардың бір бөлігі алғашқы кезеңде белгілі анық тұрағы болмағандықтан, кезбе аңшылықпен күн кешкен деген болжамдар бар. Олар Шығыс Каспий жағалауының солт. және оңт. аралығының 600 км кеңістік жерлерінде кезіп жүрген. Олардың маусымдық аңшылыққа шығуы, көршілерімен байланысу мүмкіндігін туғызып, мәдениетінің дамуына үлкен әсерін тигізді. Ойықты мәдениетінің бір нұсқасы болғандықтан Тұйылыс мәдениетінің шаруашылығы оншалықты ерекшеленбей аралас болып келген. Жергілікті тұрғындардың тағы бір бөлігі б.з.б. 5-мыңжылдықтың аяғында Каспий теңізі жағалауын мекендеген. Балық аулаумен айналысуға тұрақтарын өзгертудің қажеті болмағандықтан, олар теңіз жағалауының тұщы су көзі бар қолайлы жерлерді таңдаған, ал аңшылықпен айналысу қосалқы кәсіп ретінде болған. Адамдардың теңіз жағалауына орналасып балықшылықпен айналысуы, көші-қонның азайып, тұрақты мекен орындары алғашқы үйлердің пайда болуына үлкен әсерін тигізді.

Энеолит ескерткіштері

Энеолит дәуірі Маңғыстауда шартты түрде жалпы бірдей кезеңді қамтиды. Б.з.б. 6-мыңжылдықтың соңы – 5-мыңжылдықтың басында бұл аймақтағы жергілікті тұрғындардың көрші мекендермен тығыз байланысып араласуы, дәлірек айтсақ, Солтүстік пен Оңтүстік-Шығыс тұрғындарының қосылуымен айқындалады. Бірінші ағымның ескерткіштерін Шебір үлгісінде көруге болады. Бұл үлгі Еділ – Жайықта өмір сүрген Хвалынь энеолиттік мәдениетке өте ұқсас. Бозащы түбегіндегі Шебір елді мекені жанындағы құмнан табылған адамдардың тұрақ орнының өлке тарихында алған орны өте маңызды. Хвалыншылар Солтүстік Каспий және Еділ – Жайық аумағынан алғашқы металл мен қолға үйретілген қой-ешкіні әкелген. Адамдардың екінші ағымы Орта Азия өзен аралығынан келген. Бұл ағымның ізі Қошқар ата ойпаты жағасынан табылған мекен орнымен дәлелденеді. Бұл жердегі мекен орын келтеминар мәдениеті үлгісінде болған. Хвалынь және келтеминар мәдениеті ескерткіштері хронологиялық бір мезгілде дамыған. Жергілікті тұрғындармен хвалыншылар арасындағы байланыстардың анық дәлелі Қосқұдық-1 және 2 материалдарынан көрінеді. Қосқұдық елді мекенінде 1995 – 2006 жылдары аумағы 700 м2 жерге археологиялық зерттеу жұмыстары жүргізілді. Сақталған қабырғалардың биіктігі 0,6 – 0,7 м. Қабырғаларды тіктеу конструкциясына келетін болсақ, қосқұдықшылар үлкен ақ бор тастарды тігінен қойып, ішкі жағынан кішкене тастармен қалаған. Үй-жоспарда дөңгелек болып келіп, оңтүстік-батыс бөлігіне табиғи кемер жартас қабырға ретінде қолданылған, диаметрі 14 – 15 м-ге жеткен. Тұрақтың дәл ортасында үлкен кіре тас болған, бұл үйдің керегесін ұстап тұратын колонна базасы ретінде пайдаланылған болуы мүмкін. Тұрақтың терістігінде 3 м жерде, қабырғалары тастармен қаланған дөңгелек шұқырда бір бүйіріне тізесі бүгіліп жатқызылған адамның сүйегі табылды. Жерлеу рәсімдеріне тән бірде-бір зат кездеспеді. Қосқұдық ескерткіші қазіргі таңда Қазақстан аумағында табылып зерттелген ең ежелгі адамдар тұрған мекен орны болып табылады.

Қола дәуірі ескерткіштері

Қола дәуірінде Арал – Каспий аймағында қуаңшылық басталып, оның табиғи-климаттық ландшафты күрт өзгерді. Мұндай күрделі өзгеріс адамзат өмірінде шаруашылықтың жаңа түрі – көшпелі мал шаруашылығының пайда болуына әкелді. Жергілікті тұрғындар қысқы мезгілде тастардан қаланған мекен орындарды қыстап, жаз айларын малдың қоректенуіне қолайлы дала жайылымдарында қоныстанған. Осындай көшпелі өмір салдарынан Маңғыстау өңірінде мекен-үйлер тұрғызу тиімді болмағандықтан, қола заманына тиісті тұрақтар өте аз. Қазіргі таңда бұл дәуірдің бірен-саран тұрақтары, көбінесе құмды массивтермен шекаралас азды-көпті тұщы су көздері бар аумақтарда кездеседі. Табылған барлық тұрақ орындарында металл өңдеудің іздері кездеседі: олар құрамында мыс бар рудалар, отқа төзімді балшықтың қалдықтары. Ал қоладан жасалған бұйымдар өте сирек кездеседі. Маңғыстау мен Үстіртте қақпан тәрізді орасан күрделі тастан жасалған, аңдарды қуып «қалтаға» түсіріп аулайтын – арандардың пайда болуын ғалымдар осы қола дәуіріне жатқызады. Қола дәуірінің соңғы кезеңінде (б.з.б. 13 – 9 ғасырлар) жергілікті ұлутасты кеңінен пайдаланып тұрғызылған қабірлер жиі кездеседі. Мұндай ескерткіштер жазық жиектеріне, ойпаттарға, теңіз террасаларына жақын орналасқан. Мәйіттер тас жәшіктерде тізелері бүгіліп, бір бүйіріне жатқызылып, тас бөгеттермен қоршалған. 1990 – 1994 жылдары Ақтау қаласының аумағында, б.з.б. 13 – 11 ғасырларға тиісті жерлеу кешені зерттелді. Онда күн және жұлдыздарды бақылау, жылдың маусымдары мен календарьлық мерекелерді белгілеу мақсатында пайдаланылған астроном. бақылаудың қарапайым элементтері анықталды. Маңғыстауда дала және жартылай шөл дала аумақтарында өте сирек кездесетін мәйітті өртеу рәсімі кездеседі. Бұған мысал ретінде 1990 жылы қазып зерттелген Қызылөзен елді мекеніне жақын жерде орналасқан Сақақұдық ескерткішін атауға болады. 2005 жылы Шопан ата қорымынан 1,5 км жерде орналасқан Үлкенқұдық діни қабірлеу орнында археол. зерттеу жұмыстары өткізілді. Кешен екі қабір орнынан тұрады. Бірінші қабірдің диаметрі 6 м болатын дөңгелек пішіндегі тас қоршауы болған көрінеді, тастары шашылып, бүгінгі таңда құрылысы бұзылған. Тас қоршаудың ішіне ерекше қабір орналасқан. Барлығы 12 тасты тігінен қойып тұрғызған қабірдің пішіні жұмыртқаға өте ұқсас болып келеді. Қабірдің беті плиталармен жабылған. Уақыттың өтуімен бұл плиталар сынып, төменге құлаған. Қабір түбінде егде әйел адамның қаңқасы сақталған. Дене бір қырынан жатқызылып, басы шығысқа қарай, тізелері бүгіліп жерленген. Мүрденің артқы жағынан ішіне ұсақ жануардың қабырғалары салынған кішкене құмыра ыдыс табылған. Екінші қойылымның қабір құрылысы және жерлеу дәстүрі күрделі. Қабір дөңгелек пішінді, іргетастары сақталған күмбезді құрылыс. Бұл қабірде де жасы үлкен әйел адам жерленген. Дененің басы шығысқа бағытталып, қырынан жатқызылған. Моланың қабырғалары тастан қаланған, төменгі бөлігі жұмыртқа тәрізді, жоғарғы бетіне күмбез тіктелген. Жерленген дененің үстінен сексеуіл бұтақ-шыбықтарынан тор жасалынған. Бұл ағаш тордың үстіне құмыра ыдыс қойылған. Қоршаудың диаметрі 10 м, биіктігі 1,5 м етіп тастан қаланған қабырғамен қоршалған. Сондай-ақ бұл тас қоршауды ені 3 м, тереңдігі 1 м ор белбеу сияқты етіп қоршаған. Жерлеу рәсімі кезінде тас қоршау мен күмбез арасына алау жағылған. Ерте темір ғасыры Маңғыстау өңірі көшпенділерінің рухани мәдениетінің көрінісі болған ғибадатханаларды біздер Үстірттің батыс аймақтарының маусымдық көшу жолының бойларында және Түпқараған түбегінде көптеп кездестіреміз. Кейінгі жылдары Маңғыстау археологтары осы дәуірге тиісті төрт ескерткішке зерттеу жұмыстарын жүргізді. Зерттеу жұмыстары Түпқараған ауданының Дікілтас, Меретсай және Түбіжік жерлерінде өткізілді. Бұл ескерткіштер қазба жұмыстарын жүргізгенге дейін диаметрі 16 – 18 м-ді құрайтын, іргетастары бірен-саран байқалатын тас-топырақты үйінді болды. Табылған құрылыс іргетастарының мұқият талдануы және алдыңғы жұмыстардың тәжірибелері арқасында, ескерткіштердің бастапқы пішіні анықталды. Құрылыстың негізіне биік күмбезді конструкция алынып, олардың берік болуы үшін периметрінен тас араласқан топырақпен ортасы толтырылған, тастан тұрғызылған тірейтін қабырғалары болған. Күмбездердің биікт. 4 – 5 м, диаметрі 10 – 12 м, ал тірейтін қабырғалардың биіктігі 2 – 2,5 м-ге дейін жеткен. Тірейтін қабырғалары өңделген алып кіре тастардан ығыстырылып тіктелген. Бұл құрылыстардың сыртқы көрінісі дөңгелек, биік күмбезді кесене сияқты. Ішкі бөлмелері дөңгелек, төртбұрышты немесе крест пішінді болған. Бұл ескерткіштердің арасында Түбіжік-1 діни-қабірлеу орнының архитектура құрылысы көшпенділер мәдениетінің озық үлгісі бола алады. Онда күлдің қалдықтары кездесетін төртбұрышты құрбандық тас және тас-стеланың іргетасы сақталған. Сонымен бірге одан ер адамның келбеті бейнеленген балбал тас та табылды. Құрылыстың пішіні Сайөтес елді мекенінен солт.-шығысқа қарай орналасқан. 1990 – 1997 жылдары зерттелген, көшпенділердің діни-сиыну орны Бәйте-3 ғибадатханасына өте ұқсас. Бәйте-3 кешенінің диаметрі 19 м-ге дейін жетеді, ал ішкі қабырғаларының биіктігі 3 м-ге дейін сақталған, ішкі бөлмелері жоспарда крест тәрізді болып дүниенің төрт бөлігіне бағытталған. Сыртқа шығатын ешқандай орын кездестірілмеген. Орталық бөлмеден құрбандық-алтарь тасы табылған, оған 2,5 м биіктікте саты-басқышпен түскен. Тұжырымдай айтқанда ескерткіштің сыртқы көрінісі күмбез тәрізді, биіктігі 8 – 10 м-ге дейін жеткен. Үстірт жазығындағы ескерткіштерде адам келбеті бейнеленген балбал тастардың сынықтары табылған. Діни ғибадатханаларда олардың саны әр түрлі болған (Бәйте-3 те 40 балбал тас табылған). Олардың өлшемдері әр түрлі, биіктігі бала бойынан бастап 2 м-ге дейін жеткен. Көптеген балбалдардың келбеті сұлбалық түрде болса, біршамасында адам бейнесі өте нақты берілген. Тас ұсталары балбалдардың бет келбетін, сақал-мұрт, шаштарын немесе бас киімдерін, қолдары мен мойындарындағы моншақтарды ұқсас етіп берген, сондай-ақ қылыш-қанжар, садақ, қынға салулы жебелерімен бейнеленген. Зерттеу жұмыстары барысында ескерткіштерден тастан жасалған шырағдандар көптеп табылған, бұл көшпелілер діни рәсімдері кезінде отты кеңінен пайдаланғанын дәлелдейді.

Түрік қағанаты заманының ескерткіштері

522 жылы Түрік қағанаты пайда болып, 603 жылы Шығыс және Батыс қағанат болып екі тәуелсіз мемлекетке айналады. Батыс Түрік қағанатының аймағы Қара т-ге дейін созылған, Маңғыстау түбегі осы мемлекеттің құрамына кірген болуы мүмкін деген болжамдар бар. 6 ғасырдан бастап Шығыс Каспий жағалауында Ұлы Жібек жолының солт. тармағы өтіп, сауда керуендері Хорезм аймағынан Үстірт жазығы мен Маңғыстау түбегіне жеткен, бұл аймақтан Каспий теңізі жағаларына шығып, сауда тауарлары кемелерге жүктеліп теңіз арқылы Шығыс Еуропа мемлекеттеріне қарай алып кетілген. Осындай транзиттік сауданың дамуынан 10 – 11 ғасырларда Маңғыстауда алғашқы қалалар пайда болды. Соның бірі ортағасырлық араб жазба деректерінде айтылатын Сиякух-Манкашлах қаласы. Бүгінде облыс аймағында орта ғасырлармен белгіленетін 10 шақты ескерткіштер сақталған. Олардың ішінде тек Қызылқала ескерткішінде екі маусымдық археологиялық қазба жұмыстары жүргізілді. Қалада 50 га көлемінде 280-дей құрылыс іргетасы сақталған. Қызылқала алғашында балшықтан жасалған кірпіштерден тіктелген қамал-бекініс болып тұрғызылған. Қабырғалардың қалыңдығы 3 м, биіктігі 5 м-ге дейін. Бекініс төртбұрышты, өлшемдері 110-115 м, қабырғаларының аралары мен төрт бұрыштарында мұнаралары болған. Қаланың қақпа-дарбазасы солтүстік-шығыс қабырғада орналасып, екі мұнарамен нығайтқан. Мұнаралардың жалпы саны – 13. Біршама уақыт өткеннен кейін, сол уақыттағы жағдайларға байланысты, бекініс қабырғаларының сыртқы жағы жартылай өңделген сом тастармен қапталып, биіктігі 6 – 7 м-ге дейін көтерілген. Уақыт өте келе қала гүлдене бастағаннан кейін қамал айналасында бірте-бірте кварталдарға бөлінген құрылыстар пайда бола бастаған. Қалада темір мен мыс өндірісінің күрделенген түрі дамыған, ал қамалдың оңтүстік шетінде қыш бұйымдар күйдіретін бірнеше пештер сақталған. Әкімшілік ғимараттардың, діни құрылыстардың, моншалардың сыртқы жағы ою-өрнектер салынған кірпіштер және шыны құйылған арнаулы плиталармен безендірілген. Қала 13 ғасырдың 1-жартысына дейін өмір сүрген. 1219 жылы Шыңғыс хан Орта Азия мемлекеттерін басып алғаннан кейін Қызылқала толық қиратылды.

Алтын Орда заманының ескерткіштері

Алтын Орда мемлекеті пайда болғаннан кейін мемлекеттер арасындағы сауда-саттық байланыстары жаңа сатыда дамыды. Өзбек хан тұсында Үстірт жазығында саудагер-көпестерге қызмет көрсететін керуен сарайлар тұрғызылған. Қазіргі таңда біздің өңірімізде орналасқан керуен сарайлардың тек төртеуі ғана белгілі. Есетмола жерінде Қосқұдық керуен сарайы құрылысының қираған үйіндісі сақталған. Керуен сарай 1946 жылы академик С.П.Толстов басқарған Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы кезінде зерттелген Қосқұдық керуен сарайы және Есетмола қорымы Үстірт жазығының шетінде, Мыңсуалмас сайының солтүстік-батыс шетінде орналасқан. Керуен сарайдың қабырғаларының қалыңдығы 15 – 25 см, жақсы өңделген ірі әктастарды екі қатарға тік тұрғызып, ортадағы ішкі аралық шой тас-топырақпен толтырылып қаланған. Өлшемдері 41,6-40,8 м, пішіні төртбұрышты. Ескерткіштің сыртқы қабырғаларының қалыңдығы 1,5 м, ал артқы қабырғаның қалыңдығы 1,2 м. Керуен сарайдың ішкі бөлмелерінің жоспары қазба жұмыстарын қажет етпей түгелдей дерлік көрініп тұр. Керуен сарай кең көлемдегі төртбұрышты алаңы бар, аумағы 30,5-25,5 м. Алаңға барлық тұрмыстық-шаруашылық бөлмелерден ені 0,9 м болатын есік орындары шығады. Ескерткіштің солтүстік және оңтүстік қабырғаларын жағалай 7 кішкене бөлмелер орналасқан. Бөлмелердің қабырғаларын өңделген ірі әктастарды екі қатарға тік тұрғызып, арасын шой тас-топырақпен толтырып қалаған. Алаң жағындағы қабырғалардың қалыңдығы 1,2 м, ал бөлме аралық қабырғалардың қалыңдығы 1 м. Бөлмелердің орташа көлемі 2,7-2,8-3 м. Бөлмелердің төбесі кірпіш пішінде өңделген әктастармен «балх» үлгісіндегі күмбездермен жабылған. Тұрыш елді мекенінен солтстік-батыс бағытында 18 км аралықтағы, Бесқұдықта Көптам (Белдеулі) керуен сарайының қираған қалдықтары кездеседі. Керуен сарай үлкен табиғи шұқырда орналасқан, айналасында құдықтардың екеуі көміліп қалып, үшеуінде ғана суы сақталған. Топографиялық картада бұл орын Бесқұдық деп аталады. Бүгінгі күнде керуен сарайдың іргетасының қалдықтары, тасты-топырақты үйіндіден жақсы байқалады. Ескерткіштің үстіңгі қабатында сақталған қабырғаның қирандылары мен үйінділерінің негізінде, ішкі аралық шой тас-топырақтың шашындыларын тазалау арқылы керуен сарайдың негізгі жоспары жасалды. Ғимарат құрылысының техникасы мен тәсілі жағынан Қосқұдық керуен сарайына ұқсас. Көптам керуен сарайының аумағы 2724 м болып, Солтүстік-Батыс – Оңтүстік-Шығыс линиясына бағытталған, пішіні төртбұрышты. Алтын Орда дәуірінде Маңғыстау өңірі көрсетілген алғашқы еуропалық карталар пайда бола бастады. 1375 жылмен белгіленетін Каталон атласында анық көрсетілген. Ал 1386 жылға тиісті Генуялық ағайынды көпестер Пициганилердің картасында Маңғыстауда үлкен қаланың белгісі қойылып Мелмессалак атымен берілген. Алтын Орда дәуіріне сәйкес Маңғыстауда қазірге дейін Кетікқала ескерткіші бізге белгілі. Кетікқала 6 га жерге созылған, 14-тей құрылыстардың іргетастары байқалады. Алаңның барлық жерлерінде 14 ғасырға тиісті шыны ыдыстардың сынықтары кездеседі.

Дереккөздер

Маңғыстау энциклопедиясы