Маңғыстау облысы темір жолының тарихы

Маңғыстау темір жолы - Дүние жүзі жолдарының құрамдас бөлігі болып табылатын Қазақстан темір жолының ғасырдан астам тарихы бар. Бүгінгі таң­да жолдың ұзындылығы 1359,8 км.

Тарихы

Қазақ ғылымының ғұламасы, академик Қаныш Сәтбаевтың Батыс өлкенің кен байлықтарына үңіле зерттеуі Қазақ ҒА көшпелі сессиясын Гурьевте өткізіп, Маңғыстаудың ұлутасын, марганец кенін өндірудің, борат кені мен ас тұзын, бүкіл аймақтың жер асты мұнайын өнеркәсіптік игеру үшін бұл маңда алып зауыттар орнайтынын және оның темір жолсыз мүмкін еместігін айтып Е.Славскийдің көзін жеткізген еді.

1957 ж. ғ145 геологиялық партия зерттеушілері сол кездегі кеңес өкіметінің қорғанысы үшін өте қажет уран рудасын тапты. 1961 ж. шілдеде Жетібай жерінен алғашқы мұнай фонтаны атқылап, дала «қара алтын» байлығын сыртына шығарды. Сөйтіп, мол мұнай мен газ қоры, стратегиялық қорғаныстық маңызға ие бағалы кен байлықтарды игеру үшін жаңа өндіріс ошақтарын ашу қажеттілігі аймақта темір жол тарту мәселесін күн тәртібіне қойды.

Бұл жауапты да абыройлы міндет 1963 ж. 30-қаңтарда КСРО Көлік жолы құрылысы министрінің Гурьевте (Атырауда) орналасқан ғ99 құрылыс басқармасына тапсырылды.

Сол жылы ұзындығы 179 км Маңғышлақ – Өзен темір жолының құрылысы жедел басталып, 1965 ж. 10 шілдеде мерзімінен алты ай бұрын іске қосылды. Жаңа салынған жолдарды ғ99 құрылыс басқармасына уақытша пайдалану (ОВЭ) мекемесіне тапсырды. Құрылыс-монтаж пойызының құрылысшылары темір жол бойына станциялар, бекеттер, тұрғын үйлер, мектеп, балабақшалар салуға кірісті. Ал жолды уақытша пайдалану мекемесі салынған құрылыстарды, жолды жетілдіріп, Жол қатынасы министрлігіне тапсыруға дайындап отырды.

1966 ж. 30-желтоқсанда «Мақат – Ақтау» темір жол желісі Жол қатынасы министрлігіне тұрақты пайдалануға тапсырылды. Маңғыстау темір жолының дамуында дара үлесі бар ғ99 құрылыс басқармасы Мақат пен Өзен аралығындағы 183 км болатын темір жолмен іргесі қаланып жатқан жас қалалар мен жаңа елді мекендерге қажет құрылыс материалдарды толассыз тасыды. Соның нәтижесінде темір жол бойында Ақтау, Өзен сынды ірі қалалар әрі аудан орталықтарына айналған Жетібай, Шетпе, Бейнеу сияқты қалашықтар бой көтерді. Құла түзде Өзен, Жетібай, Қаражанбас, Қаламқас мұнай кәсіпорын ошақтары, теңіз жағасында кен-металлургия, Маңғыстау атомэнергетика комбинаттары сынды маңызы зор зауыттар орнады.

Еліміздің жеке-дара теңіз қақпасы – Ақтау портына баратын жүктерді жеткізуді ескере отырып, Сексеуіл – Бейнеу төте жолын төсеу басталды. Қытайдан Қазақстан арқылы Ирандағы парсы шығанағы портына шығатын трансазиялық темір жол төсеу Маңғыстау темір жолының еларалық тасымалдағы маңыздылығын көрсетеді.

1961-жылдың көктемінде Мақат станциясына Гурьев – Қандыағаш желісін салған құрылысшылар келді. Олар Мақат станциясынан оңтүстікке қарай бет алды.

1964 ж. 29-маусымда ұзындығы 706 км болатын «Мақат – Ақтау» темір жол салынып, солтүстік пен оңтүстік телімдері аралығында жол толық түйісті. Сол жылдың соңында Мақат станциясынан Гурьев – Қандыағаш желісі арқылы Каспий теңізі жағалауындағы мұнайшылар қаласы – Шевченкоға пойыздар қозғалысы жүре бастады. Бұл Маңғыстау түбегінің табиғи байлығын игеруді жеделдету үшін ашылған бірден-бір жол еді.

1966 ж. Жол қатынасы министрінің орынбасары Н.Гундовиннің «Мақат – Ақтау» темір жол желісін тұрақты пайдалануға тапсыруына байланысты 1966 жылдың 15 маусымында ғ Г-13731-бұйрығы шықты. Ол бұйрықта Маңғышлақ темір жол стансасы, Маңғышлақ және Құлсары белгі беру және байланыс дистансалары, Маңғышлақ ғимараттары мен құрылыс дистансасы, Бейнеу, Өтес, Шетпе және Маңғышлақ стансаларындағы үй басқармалары секілді кәсіпорындар мен ұйымдар құрылсын» делінген.

1967 ж. Мақат депосына қарасты бригадалық айналымдағы ТД-14 депосы Маңғыстау станциясынан ашылып, 1968 ж. ТЧ-20 локомотив депосы болып құрылды. 1972 ж. электрмен жабдықтау дистансасы, 1981 ж. вагон депосы ашылды.

Осылайша Маңғышлақ түбегі арқылы жүретін 700 км-лік жол халық шаруасына қызмет етуге дайын болды. Ал Мақат пен Бейнеу станциялары аралығындағы жол телімі Орта Азияға ашылатын қақпаның аузында тұрды.

Мақат және Ақтау станцияларында 100 жолаушы, Құлсары, Бейнеу, Шетпе станцияларында 50 жолаушы, ал қалған станция, бекеттерде 25 жолаушы вокзалдары салынды. Тоғыз жаңа үлгідегі кент, қызметтік, мәдени-тұрмыстық ғимарат, орталықтан сумен, жылумен қамтылған аурухана, мектеп және локомотив бригадасы дем алатын үйлер салынды.

1964 ж. Маңғышлақ – Өзен аралығында темір жол құрылысы басталды. 1967 жылдың 6 қарашасында Өзенге тартылған темір жол желісінің негізгі ғимараттары салынып бітті. 1967 ж. Маңғыстау станциясы ашылды. 1967 – 1969 жылдар аралығында еліміздің облыстарынан, Орта Азия республикаларынан 500-ге тарта теміржолшы отбасыларымен көшіп келді. Маңғыстау темір жол торабын әр жылдары Ш.Жеделов, Х.Әлжанұлы, М.Айдарбаев, Ә.Төреханов, Қ.Дәрменқұлұлы, т.б. басқарса, 1993 жылдан бері Т.Әміров басқарып келеді.

Маңғыстау жол дистансасының құрылғанына 2006 ж. 40 жыл толды. Қырық жыл ішінде қыруар шаруа тындырылды. Әрине, алғашқы түбекке темір жолдың тартылып, вагон-вагон жүктер мен шағын станциялардан сапар шегетін алғашқы жолаушылар легінің көрінісі бұл өңірдегі өзгеше қарқынды дамудың алғашқы баспалдақтары болғаны даусыз. Түбекке тартылған бұл темрі жол желісі Жетібай, кейіннен Өзен өңіріндегі мұнайды игеру жолында сенімді және негізгі қатынас құралына айналды. 1969 – 1974 ж. көптеген көпірлер, суағарлар, құбырлар салынса, 1975 – 77 ж. Маңғышлақ, Шетпе, Өтес станцияларына қосымша жолдар мен жүк қабылдаушы мекемелерге тұйық жолдар салынды. Дистанса жақсы жетістіктерге жеткені үшін 1980 жылдың 1-тоқсанында МПС-тің бірінші ақшалай сыйлығы, 2-тоқсанында ауыспалы Қызыл Туын, 4-тоқсанында екінші ақшалай сыйлығын алды. 1981 ж. Бейнеу станциясына қосымша 15 жол салынып, 1981 – 86 ж. станция арасындағы ғ7, 11, 13, 14, 16-бекеттер салынды.

1997 ж. «Қазақстан темір жолы» республикалық мемлекеттік кәсіпорны болып құрылымы өзгерді. 404 км-ге созылған Бейнеу – Маңғыстау жол телімінің 108 км-і күрделі жөндеуден өткізілді. Көп ұзамай «ҚТЖ» ҰҚ бөлімшелерінің 2002 ж. салалық жарыстың қорытындысы бойынша өндірістік шаруашылық қызметі мен пойыздар қозғалысы қауіпсіздігін сақтауда жоғары жетістіктері үшін 1-орынға ие болды.

Ұлттық темір жол компаниясының 2003 ж. аймақтық темір жол инфрақұрылымын дамыту «Батыс» бағдарламасына сәйкес Сексеуіл – Бейнеу, Құрық, Маңғышлақ – Баутин құрылыс жобаларының жуық арада басталатыны жолшылар жұмысына жауапкершілікті бұрынғыдан да жүктері анық. Ә. Тұрмағанбетов, А. Алдабергенов