Мезгіл пысықтауыш

Мезгіл пысықтауыш қимылдың, яғни белгінің мезгілін білдіреді. Бұл мезгіл қимыл болатын (ертең), болып жатқан (бүгін), болып кеткен (кеше) уақыттарға байланысты болады және қимылдың басталғанын білдіретін (қашаннан бері), созылатын уақыты түрінде (қашанға дейін) көрсетіледі дәл немесе болжалды (ертеңдері, 30-жылдары), қатысты, белгісіз (бір күндері), болымсыз түрінде көрсетіледі.

Мезгіл пысықтауыштардың жасалу жолдары

1. Мезгіл үстеулерден жасалады.
2. Барыс және шығыс, жатыс септіктеріндегі зат есім мен заттанған басқа сөз таптарынан мезгіл пысықтауыш жасалады. Олар қашан? қашанға дейін? қашанға шейін? деген сұрауларға жауап береді.
3. Есімшелер жатыс септікте келіп мезгіл пысықтауыш болады. Мысалы: Кейін ауылға қайтарда тап осындай сөнбейтін шам алып қайтуға серт еттім.
4. Бірқатар мезгілдік ұғымды білдіретін зат есімдер (кез, уақыт, мезет, шақ, күн т. б.) атау немесе жатыс септік формасында келіп, әрі алдына анықтауыш салып мезгіл пысықтауыш болады. Мысалы: Сол кезде тұра келіп, біраз жер жүгіріп аласың. Бір кезде екі гранатаны құшақтай көтеріп алып, Семен қарғып сыртқа шықты. Мұндай уақыттарда кім өжет қимылдаса сол күшті. (Ғ.М.)
5. Атау, барыс, шығыс септіктегі зат есімдер есімшелерден кейін, соң, дейін, бойы, бері, сайын деген көмекші сөздермен бірігіп мезгіл пысықтауыш болады.
6. Зат есім мен -а, -е, -й тұлғалы көсемшелер бастауыштық-баяндауыштық қатынаста келіп, үйірлі мезгіл пысықтауыш жасайды.
7. -ғалы, -гелі формалы көсемшелер мезгіл пысықтауыш жасайды.

Әртүрлі мағына білдіруі

1. Айтылған іс-әрекет, амалдың өту мезгілінің сан мөлшерін нақты, дәл көрсетеді. Мысалы: Екі сағат уақыт берілсе, он километр жердегі шегенге барып қайтқым келіп отыр. Үш айда бір ротадан тоғыз-ақ жауынгер қалдық.
2. Белгілі бір заттың, құбылыстың сан-мөлшерін дәл атамай, тұспалдап қана шамамен айтады. Олар –дай, -дей, көптік жалғауы, -ер жұрнағы, есептік сан есімге жалғану арқылы болжалдық мән үстейді. Мысалы: Біз екі араға жеті сағаттай жүріппіз. Бұрын екі-үш күнде жүріп өте беретін бір өлкеден төрт жетідей уақытта өте алмағанына фашист қолбасшылары қатты күйінішті. Біз кешкі бестерде кездесуіміз керек. Вася екеуіміз жаралыларды бөлімшеге әкетуге ертеңгі сегіздерде келдік. Сендер межелеген жерге бірер сағаттан соң келіңдер. (Ғ.М.)
3. Жай сөйлемнің құрамында кездесетін іс-әрекеттің мезгілі баяндауышқа тікелей қатысты. Баяндауыштан мезгіл пысықтауышқа қашан? деген сұрау қойылады. Ал мезгіл пысықтауыш тек қана шаққа байланысты ғана іс-әрекеттің өту кезеңі, мезгілін білдіреді. Сондықтан да баяндауыш сөйлеп тұрған мезгілге тікелей қатысты қаралады.