Меркі тарихи-өлкетану мұражайы

Меркі тарихи-өлкетану мұражайы — 1983 ж. қоғамдық негізде құрылып, 1984 ж. мемлекеттік мәртебе алған.

Мұражай 1987 ж. жаңа екі қабатты ғимаратқа көшкен. Мұражайдың жалпы аумағы 844 м², оның 609 м²-і, экспозицияға, 28 м²-і қорға берілген. Мұражай Ә.Марғұлан атындағы археология институтымен бірге Меркі ауданының ежелгі тарихи ескерткіштері түсірілген карта әзірледі.

Мұражайда 12 қызметкер жұмыс істейді, директоры – Ш.Мамасерікова.

Қазірі таңда мұражайдағы барлық экспонаттар 6 залға бөлінген: «Археология», «Туған өлкенің табиғаты», «Этнография», «Ұжымдастыру және Ұлы Отан соғысы», «Кеңес үкіметі периоды», «Тәуелсіз Қазақстан». Бүгінгі күнде мұражайда 13 мыңнан астам экспонаттар сақталған. Экспонаттар қатарында ежелгі уақыттардан сақталып келе жатқан адамзат тарихы үшін аса құнды мұралар аз емес.

Ежелгі Эласмотерии тобына жататын мүйізтұмсық сүйегі. Бәріне мәлім «жалғыз мүйіз» атты мифологиялық, сиқырлы, тұмсығында спираль тәрізді мүйізі бар ақ ат бейнесімен теңестірілетін жануар осыдан 2.588-0.3 миллион жыл бұрын Еуразия аймағында плиоцен мен плейстоцен дәуірлерінде мекен еткен делінеді. Бұл Elasmotherium sibiricum тобына жататын алып мүйізтұмсықтың мүйіз ұзындығы 1.5 метрге дейін, бойы 2.5 метрге дейін, ал салмағы 5 тоннаға дейін жеткен деген деректер бар. Жақынғы уақытқа дейін бұл «Сібір жалғыз мүйізі» деп танылған мүйізтұмсықтар тобы осыдан 200 мың жыл бұрын жойылған деп есептелген. Бірақ, соңғы бір топ зерттеушілер жүргізген радиокөміртегі қалдықтарын зерттеу жұмыстары нәтижесінде олардың кем дегенде 39 мың жыл бұрын Орта Азия аумағында , яғни қазіргі Қазақстан аумағында мекен еткені анықталды.

Орта ғасырдағы түркі тайпаларына тиісті таңбалы тастар мен балбалтастар. Тағы бір тарихы тереңде жатқан эспонаттардың бірі Меркі тауындағы Аралтөбе, Сандық, Қарақыстақ және Шайсандық секілді жайлауларда табылған Орта VII – VIII ғасырларға тиісті ескерткіштер мен балбалтастар. Балбалтастар жасау өнері тарихы оданда ерте біздің дәуірге дейін 4-ші мыңжылдықта мекен еткен кенгір тайпасының тарихымен шектеседі. Бұл табылған балбалтастар мен ескерткіштер Меркі тауында 3500 метр биіктікте табылған ежелгі түркі тайпаларының қорғандары мен мейіттеріне тиесілі.

I-III ғасырларға тиесілі қазан. Одан бөлек Меркі мұражайына келушілердің көбісін қызықтыратын ол – ою өрнеккпен сәнделген ежелгі қазан. Бұл қазан таза қоладан жасалған және оның айналдырылып салынған оюларын мұражайға келушілер Түркістандағы қасиетті Қожа Ахмет Ясауи кесенесіндегі тайқазанмен теңестіреді.

Жауғаш Батырдың қаруы мен Орта ғасыр әскерлерінің әскери бас киімдері. Басқа да аса маңызды эскпонаттардың ішінде 1755 жылдары қалмықтарға қарсы төтеп беру қозғалысын басқарған Жауғаш Қырбасұлының ертоқымы мен қаруы да бар. Сол секілді, 1936 жылы Меркі аумағында А. Бернштам бастауымен жүргізілген қазбалар барысында көптеген темір, қола мен шыныдан жасалған керамикалық құрал-саймандар да кездеседі. Тағы бір қызықты археологиялық олжа – Орта Азия, сонымен қатар қазақ әскерлерімен Орта ғасырлардан бері XIX ғасырларға дейін қолданған жарты сфера тәрізді әскери бас киімдер. Меркіде табылған бас киімдер X-XII ғасырлардағы қыпшақтардан қалған мұра болу мүмкін деген деректер бар.