Мизан
Мизан (араб.: ميزان; әдебиетте «таразы») — Құранда «орта жолдың қағидасы»[1] және «біздің ғаламды ұйымдастырудың жан-жақты құдайлық қағидасы»[2] ретінде сипатталған ұғым. Азиза Ы. әл-Хибри мизанның «құдайлық таразы» ретінде адам әлемінде адылға айналуы мүмкін екендігін дәлелдейді[2].
Мизам сөзінің төркіні араб-парсы тілдерінде «таразы» мағынасын білдіретін мизан сөзінен келген. Араб-парсы тілдерінде мизан сөзі «өлшеуіш, таразы» мағыналарын білдіріп, таразы затының негізгі атауы, Иран күнтізбесіндегі жетінші айдың және Таразы шоқжұлдызының атауы болып табылады. Сонымен қатар араб тілінде «қиямет күні пенделердің осы дүниеде істеген жақсы, жаман әрекеттері үшін тартылатын таразыны» мизан деп те атайды екен (Махшар мизаны). Ал тілімізде мизам сөзі «қыркүйек айының ескі атауы», «Таразы шоқжұлдызы (зодиак)», «күз айларының ішінде өсімдіктің ұлпаларынан пайда болатын, өрмекшінің торы сияқты, ұшпалы ақ сілбі», «заң, ереже, үкім» деген мағыналарды білдіреді. Соңғы мағына араб тілінде «заң, үкім» мағынасын беретін низан сөзінен ауысқан. Сонымен тілімізде мизамдай/мизандай (мизам, тор, сілбі сияқты), мизамдату (жайма-шуақтандыру, мамыра-жайландыру), мизамды (мизамы, ұшпалы сілбісі көп), мизамкөк (қар астынан көк шығып тұрған кезең, амал), мизамшуақ (күздің мамыра-жай кезеңі, амал) және т.б. туынды сөздер қалыптасқан. Ал қазақтың ақыны Махамбет Өтемісұлы мизам айы туралы:
|
Қауыста туып күз болды, |
|
, — деп жырлаған.