Молдажар петроглифтері

Молдажар петроглифтері – Абай облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері тізіміне енген неолит, қола, ерте темір дәуірлеріне, ортағасырлар мен XIX–XX ғасырлар басына жататын археологиялық ескерткіштер шоғыры.

Қызылтас. Молдажар шатқалы. Петроглифті шоқы.

Орналасқан жері

Ақсуат ауданы, Молдажар қыстағынан солтүстік-батысқа қарай 2,5 км, Молдажар қыстауының аумағында және одан Қарағанды-Боғас тас жолына баратын жолдың екі жағында орналасқан.

Қазба жұмыстары, қорымдар мен қорғандар

Тарбағатай тау жоталарының солтүстік-шығыс сілемдерінде орналасқан Қызылтас тауының оңтүстік-батыс беткейлерінде, Жіңішке өзені бастау алатын осыған шектес Молдажар мен Текебай аңғарларында неолит, қола, ерте темір дәуірлеріне, ортағасырлар мен XIX–XX ғасырлар басына жататын қоныстармен қорымдардың және петроглифтердің ірі кешені анықталды. Неолит дәуіріндегі аңшылар мен қола дәуіріндегі малшылардың қоныстары аңғардың басында, суға жақын, ылғалды, бүгінде су басып кеткен жайылымдарда орналасқан.
Қола дәуірінің қорымдарындағы тас қоршаулар мен ерте темір дәуіріндегі аңғарды бойлай биік тау етектеріне, ежелгі тепсеңдерге салынған қорғандар мұнда б. з. д. II–I мыңжылдықтар тұсында тайпалар мекендегенін растайды. Айналасы жартас алаңқайларда XIX–XX ғасырлар басында тастан тұрғызылған қазақ қыстауларының іздері де сақталған. Мұнда ерте кездегі және ортағасырлардағы көшпенділердің қыш ыдыстары жиі кездеседі. Ескерткіштер топографиясы мен табылған олжалар Молдажар мен Текебай сайларын малшылар мен аңшылар ұзақ уақыт бойы пайдаланғанын көрсетеді, ал петроглифтер осы санғасырлық қоныстың үнсіз куәсіндей көрінеді. Тасқа шекілген көне суреттер қара қорым үстін жауып жатқан жалаңаш құмтастардағы қоныстармен немесе төңіректегі қорымдармен тікелей байланысы жоқтай көрінетіні де бар.

Петроглифтер, кезеңдері

Петроглифтер ең көп шоғырланған жер – Молдажар сайының орта тұсындағы суайрық. Күмбез тәрізді шоқылардың беткейі мен төбесінде көлемі әртүрлі тотыққан құмтастардың сынықтары шашылып жатады. Іргелес жатқан екі аңғардың ортасында өзінше бір ландшафт жасап тұрған тау жартастарының жарқыраған риян бояуы алыстан-ақ назар аудартады. Үш мың жыл ішінде мұнда жалпы саны 2000-нан астам жартас суреттері салынған.

Қола дәуірі

Молдажардағы ерте петроглифтер қола дәуіріне жатады, бірақ олар әртүрлі уақыт аралығында жасалған болуы мүмкін, себебі суреттерін стилі мен мазмұны жағынан бірнеше топқа жіктеуге болады. Ең ерте кездегі петроглифтерде кекілі көзіне түскен жабайы жылқылар мен бұқалар бейнеленген, антропоморфты образдар өте сирек. Таудың оңтүстік беткейіне шоғырланған мұндай суреттер салыстырмалы түрде алғанда аса көп те емес. Петроглифтердің бұл типі Орталық Азияның көптеген жартас суреттерінде кездеседі; олардың географиясы Сарыарқаның оңтүстік және орталық аудандарын, сондай-ақ Тарбағатай мен Ертіс маңын қоса алғандағы солтүстік-шығыс шетін қамти отырып, б. з. д. II мыңжылдықтың бірінші жартысындағы алғашқы малшылар мен металл өңдеушілердің Дала мәдениетінің таралу аймағына сай келеді.

Қола дәуірінің соңы

Саны ең көп және мазмұны да айқын серияны қола дәуірінің соңғы кезіндегі петроглифтер құрайды, оның тақырыбы мен стилі Молдажардың ерте кездегі жартас суреттерінен айтарлықтай өзгеше. Жылқы бейнелері бұрынғысынша жиі кездеседі. Бірақ жартас суреттер композициясының репертуары шебер орындалған басқа да жануарлар, құстар және антропоморфты кейіпкерлердің мүсіндерімен толықтырылған. Бұл кездің ең тәуір туындылары тастың аса қолайлы жалпақ беттеріне салынғаны байқалады, ал кейінгі дәуір суретшілері қалған орындарды місе тұтқан сыңайлы. Бұл петроглифтерде аттардың сырт бітімі мейлінше сәнді мәнермен берілген, яғни аттардың денесі қайталанбайтын түзу сызықты және ирек сызықты өрнектермен толтырылған. Мұндағы геометриялық үлгілердің кейбірі Сібірдің оңтүстігі мен Қазақстан қола дәуірінің соңғы сатысындағы мәдениеттің қыш өрнегімен астасып кетеді. Композияцияларда жылқы мен оны қолға үйретіп, жуасытатын немесе оларды жыртқыш аңдар шабуылынан қорғайтын адам бейнелерімен қатар антропоморфты кейіпкерлер ерекше көрінеді. Садақпен, найзамен, шоқпармен қаруланған жауынгерлердің жекпе-жектерімен доңғалақты арба үстіндегі шайқастары да аз емес.
Қарулардың көптеген бөлшектері (қорамсақ пен садақ, жебе мен найза ұштары) барынша шынайы жасалған, бұл оларды шынайы пішіндерімен салыстыруға және петроглифтерді б. з. д. I мыңжылдықтың шегіне жатқызуға мүмкіндік береді. Қола дәуірінің мұндай ұрыс суреттеріне Шығыс Жетісудағы Ешкіөлмес петроглифтері ұқсайды. Бірақ, тұтастай алғанда, Молдажар жартас суреттерінің бұл сериясы – бірегей туындылар.

Ерте скиф дәуірі

Молдажарда батыс моңғолдық тасбұғылар стиліндегі бұғылардың жеке-жеке бейнелерінің тобы б. з. д. I мыңжылдықтың басындағы Алтай, Тува және Батыс Моңғолия жартас сурет өнеріне өте ұқсас. Таудың түрлі беткейлеріне жеке-жеке орналасқан олар тас бетіне алдыңғы дәуірлерде салынған суреттерден қалған бос жерлерді алып жатыр. Ерте скиф дәуірінің аң стиліндегі қайталанбас ерекшелігімен және өзіне тән репертуармен өзгешеленіп тұратын петроглифтерді жасаушылар да осылай таңдау жасаған болар. Дәстүрлі аңшылық пен ізге түсу көріністерінде бейнеленген бұғы, қабан секілді тағы да басқа жыртқыштарды ат-әбзелдері мен петроглифтерде сирек кездесетін сарын – ат тұяқтарының ізі толықтырады. Осыған ұқсас басқа суреттермен салыстыра қарай отырып бұл суреттерді шамамен б. з. д. VIII–VI ғғ. салынған деуге болады.

Ортағасырлық кезең

Молдажар петроглифтерінде ортағасырлық белгілер онша айқын емес. Мұнда Алтай, Моңғолия және Жетісудың ерте ортағасырлық ескерткіштерінде кездесетін таңба бейнелері болғанымен, көне түрік жартас өнеріне тән салт атты – ту ұстаушылардың мүсіндері жоқ. Б. з. д. I мыңжылдығында жасалған жанталаса қашқан жануарлар бейнеленген кейбір "аң стиліндегі" аңшылық көріністер осы кезге жатады. Ұзын қылышты екі жауынгердің жекпе-жек көрінісі Х ғасырда бұрын салынған деу қиын. Осы ортағасырларда көне заман суреттерінің кей бөлігі жаңартылған.

Ру таңбалары

Кейінгі Молдажар петроглифтері ішінде ерте заманғы суреттері бар тастарға салынған және белгілі бір ретпен топтастырылған қазақтың ру таңбалары ерекше көрінеді. Барлық таңбалар жіңішке құралмен қашалған, өлшемі жағынан да ұқсас (2-4 см). Палеографиялық белгілері бойынша XVIII−XIX ғасырлардағы жазба құжаттарында көрсетілген таңбаларды еске түсіреді.
"Сұлтан таңбалары" үш ретте бірге бейнеленіпті: таңбалы екі тас шоқының оңтүстік беткейінде қатар тұрса, біреуі шоқының басында орналасқан. Солтүстік-шығыс беткейінде тағы бір тасқа алты таңба түсірілген. Олардың ішінен Орта жүз (арғын, бағаналы) бен Ұлы жүздің (сарыүйсін немесе дулат, албан, суан) бірнеше ру тармақтарының таңбалары сай келеді. Рулық белгілердің бұлайша үйлесуі тіпті ғажап: олардың осы төңірекке бірге салынуы XVIII ғасырдың екінші жартысындағы болған белгілі бір тарихи оқиғаны білдіруі мүмкін.
1785 жылы "Ортаңғы орда қырғыз-қайсақтары суреттемесін" құрастырған капитан И. Г. Андреевтің мәліметіне қарағанда, ойраттар күйрегеннен кейінгі алғашқы онжылдықта "Тарбағатай тасынан" оңтүстік-батысқа қараған жерді Ұлы жүз қазақтарының кейбір рулары, оның ішінде Алакөл ойпаты мен оны қоршаған тауларды көшпенді албан, суан, үйсін, шапырашты, қаңлылар мекендеді. Осымен бір мезгілде Тарбағатай тауындағы су айырығынан солтүстікке қараған жерлерді, Бұғаз өзені алқабын Орта жүздің найман және арғын тайпаларының әртүрлі аталары қоныстанды (мысалы, тобықты). Алайда XIX ғасырдың басына қарай Ұлы жүздің аталған руларын наймандар оңтүстікке, Жетісуға қарай ығыстырды. Сөйтіп, Молдажардағы ру таңбалары Қазақстанның солтүстік-шығысында жоңғар үстемдігі жойылғаннан кейінгі қазақ тайпаларының қоныстану тарихының құнды мағлұматына айналды.

Қорым көріністері мен петроглифтер

• 
  Қызылтас. Молдажар шатқалы. Петроглифті шоқы.
• 
  Қызылтас. Қола дәуірінің тас қоршауы.
• 
  Жартас суреттер. Қола дәуірі.
• 
  Жартас суреттер. Қола дәуірі.
• 
  Жартас суреттер. Қола дәуірі.
• 
  Ерте сақ дәуірінде салынған бұғы суреті.
• 
  Ерте сақ дәуірі мен ортағасырлық суреттер композициясы.
• 
  Көне петроглифтер мен XVIII ғасырдағы қазақ сұлтандарының таңбалары.
• 
  Көне петроглифтер мен XVIII ғасырдағы Орта жүз бен Ұлы жүз қазақтарының таңбалары.