Уикипедия

Мона Лиза

Мо́на Ли́за (итал. Mona Lisa) — бұл шамамен 1503 жылдары итальяндық суретші Леонардо да Винчидің салған суреті. Бұл сурет әлемдегі ең танымалы көркем суреттердің бірі болып табылады. Қайта өркендеу заманына жатады. Луврда (Франция, Париж) қойылған.

Лиза Джерардинидің портреті
Леонардо да Винчи
Мона Лиза, 1503 - 1517
Сфумато.
Лувр, Париж, Франция

Суреттің толық атауы итал. Ritratto di Monna Lisa del Giocondo — Лиза Джокондо ханымның суреті.

Тарихы

өңдеу

Басқа ешбір суреттерде Леонардо тұманды және тереңдікті («сфумато») “Моно Лизадағыдай” соншалықты дәл бейнелемеген. Бұл орындалуы бойынша ең озық шығарманың бірі болып есептелетін секілді. «Мона Лизаның» бүкіл әлемдік атаққа ие болуы көркем қызығушылар мен мамандарды сүйсіндіретін Леонарданың сапалы жұмысына ғана байланысты емес. Сурет тарихшылар зерттеуінен өтті және суретшілермен көшірмесі жасалды. Бірақ ол ұзақ уақыт бойына тек өнер білгірлеріне ғана танымал болды (знаток), егер оның ерекше тарихы болмағанда. 1911 жылы «Мона Лиза» ұрланып, үш жылдан кейін кездейсоқ жағдайлардың әсерінен музейге қайта оралды. Осы уақыт аралығында «Мона Лиза» бүкіл әлемдегі газет пен журналдардың бірінші бетінен түспеді. Сондықтан басқа суреттерден қарағанда «Мона Лизаның» көшірмесінің көп болуы таң қаларлық жағдай емес. Сурет әлемдік классиканың шедеврі ретіндегі объектке айналды.

Үлгінің ұқсастығының проблемалары

өңдеу
 
«Мона Лиза», жеке бөлігі

Суретте бейнеленген тұлғаны ұқсасын салу өте қиын. Осы күнге дейін осыған байланысты талас, тіпті ақылға сыймайтын пікірлер айтылып келді:

  • Флорентиялық саудагердің әйелі дель Джокондо
  • Екатерина Сфорца
  • Изабелла д’Эсте
  • Мінсіз әйел
  • Әйел киіміндегі жас бозбала
  • Леонардоның автопортреті

1517 жылы кардинал Луи Арагонский Леонардоға оның Франциядағы ательесіне келді. Бұл кездесудің сипаттамасын кардиналдың көмекшісі Антонио де Беатис қалдырды: “1517 жылдың 10 қазанында монсиньормен бірге Амбуаздың бөлек бір алшақтанған жерінен флорентиялық, бурыл сақалды қария, жасы 70-тен асқан – біздің заманымыздың ең үздік суретшісі мессир Леонардо да Винчидімен кездесуге бардық. Ол өзінің үш суретінің кереметтілігін көрсетті: бірі Лоренцо Великолепныйдың ағасы Джулиано Медичидің өтінішімен салынған флорентиялық әйелдің бейнесі, екіншісі - Иоанн Крестительдің жас шағы және үшіншісі – Қасиетті Анна Мариямен және нәресе Христоспен; барлығы жоғары дәрежеде керемет болды. Іскер өзінен сол уақытта оның оң қолы жасамайтындықтан жаңа жақсы жұмыстар күту мүмкін емес еді”.

 
Рафаэльдің суреті (1505 ж.)

Зерттеушілердің пікірі бойынша, «флорентиялық әйел» деп «Мона Лизаны» айтқан болулары керек. Бірақ, бұл суреттің не көшірмесі, не куәгерлері қалмаған мүлде басқа сурет болуы мүмкін, бұның салдарынан Джулиано Медичи «Мона Лизаға» ешқандай қатысы жоқ болып шығуы мүмкін.

Итальяндық суретшілердің өмірбаяндарының авторы Джорджио Вазаридің (1511—1574) жазбалары бойынша Мона Лиза (мадонна Лизаның қысқартылуы бойынша) Франческо дель Джокондоның (итал. Francesco del Giocondo) әйелі болған, оның портретіне Леонардо төрт жыл уақыт жұмсаған, сонда да жұмысы аяқсыз қалған.

Вазари бұл портреттің сапасы жөнінде өте жақсы мақтаулар айтады: “Өнердің табиғатты қалай дәл сипаттайтындығын көргісі келген әрбір адам, бұны баc мүсінінің кескініне қарап-ақ байқауына болады, өйткені Леонардо бұл жерді өте дәл бейнелеген. Көзінде тірі жандікіндей ұшқын мен ылғал бар... Нәзік мұрыны шын сияқты. Аузының алқызыл реңі бет әлпетімен әдемі үйлеседі... Оның мойнына назар салып қараған адамның бәрі тамыр соғысын байқағандай болады...” Ол сонымен қатар сәл күлімсіреген бейнесін былай деп түсіндіреді: “Леонардо әдейі әншілер мен сайқымазақтарды шақырып, ұзақ уақыт қозғалыссыз отырған әйелді көңілдендірмек болған сияқты ”.

Мүмкін бұл мағлұмат шындыққа жанасатын да шығар, бірақ Вазари бұны Леонардоның өмірбаянына оқырмандарды қызықтыру үшін қосқан секілді. Вазари түсініктемесінде суретте бейнеленбеген оның қасына да тоқтала кеткен. Бұл сәйкессіздік егер автор ойынан немесе біреулердің айтуы бойынша жазғандығынан болуы мүмкін. Леонардо суретті алып 1516 жылы Италиядан Францияға кетіп қалғанына қарамастан, бұл сурет өнерге қызығушылардың арасына өте танымал болған. Италияндық деректерге сәйкес сурет содан бері фрацуз каролі Франциска I жинағында болған, алайда қашан және қалай оларда пайда болғаны және Леонардо неліктен оны тапсырысшыға қайтармағаны түсініксіз болып қалды.

1511 жылы туған Вазари Джаконданы өз көзімен көруі еш мүмкін емес еді, сондықтан ол тек Леонарданың бірінші өмірбаянын жазған белгісіз автордың берген ақпаратына сүйенуге мәжбүр болған. Үшінші әйелі Лизаның суретін салуға тапсырыс берген жібек сататын лауазымы төмен саудагер Франческо Джокондо туралы да сол жазған болатын. Бұл белгісіз автордың сөздеріне қарамастан көптеген зерттеушілер «Мона Лизаның» Флоренцияда (1500—1505) салынғанына сенімсіздік білдіреді. Дамыған техника картинаның одан беріректе салынғанын көрсетеді. Сонымен қатар, ол уақытта Леонардо «Ангиар шайқасы» атты туындысымен айналысып жатқандықтан тіпті бекзада Изабелле д’Эстэнің тапсырысынан да бас тартқан болатын. Сонда қарапайым саудагер атақты суретшіні өзінің әйелінің суретін салуға үгіттей алды ма екен?

Мына факт те қызықты, өзінің сипаттауында Вазари Леонардоның үлгі мен сурет арасындағы ұқсастықты емес, физикалық феномендерді дәл келтіретіндігін мақтаған. Қандай да бір “физикалық” ерекшеліктер суретші ательесіне келушілердің ойларына терең із қалдырып, Вазариге елу жыл өткеннен кейин жеткен деген, әрине, ақылға сыймайды. Композиция

«Мона Лиза», жеке бөлігі

Композицияны талдаудың нәтижесі Леонардо жеке тұлғаның портретін салуға талпынбағанын көрсетеді. «Мона Лиза» суретшінің ойының іске асуы болып табылады, ол туралы жазбасы туралы трактатында айтылған. Леонардо жұмыстарына әрдайым ғылыми тұрғыдан қарады. Сондықтан оның бірнеше жыл жұмсаған жұмысы «Мона Лиза» әдемі, сонымен қатар қолжетпес және сезімсіз бейнеге айналды. Ол біруақытта жағымды да суық болып көрінеді. Джаконданың назары бізге бағытталғанына қарамастан, біз бен оның арасында визуалды кедергі - өткел секілді әсер ететін столдың тұтқасы бар. Осыған ұқсас концепция сұхбаттасу мүмкіндігін жоққа шығарады. Мысалы, Рафаэлдің он жылдан кейін жазған Балтазар Кастильон портреті (Лувр, Парижде қойылған) секілді. Соған қарамастан, біздің назарымыз оның ашық бетіне, түссіз фатаның астында жатқан қара шашына, мойнындағы көлеңкеге және артқы жағындағы қараңғы түтінделген пейзажға еріксіз түседі. Алыстағы таулардың фонында фигура монументалды болып көрінеді, алайда картинаның форматы үлкен емес (77х53 см). Бұл монументалдылық, жоғары күш иесіне ғана тән, қарапайым біз сияқты ажалды халықты қолжетпеске ұмтылуға мәжбүр етеді. Леонардо үлгіні ХV ғасырдағы италияндық суреттерегі құдай-анаға ұқсас етіп бекер таңдамаған. Қосымша алшақтық мінсіз сфумато-эффекттің (қанық түстерден бас тартып, “қалқымалы”сезім тудыру) әсерінен пайда болады. Леонардо іс жүзінде портреттің ұқсастығынан толық босатылып, жазықтық, бояу және қылқаламың көмегімен атмосфера мен жаны бар тіршілік иесін бейнелеуді таңдады. Біз үшін Джаконда мәңгілік Леонардоның шедеврі болып қалады.

Джакондоның жүзінің мәнерлілігінің құпиясы - сурет өнеріндегі көпқабатты "лессировкалау" техникасына байланысты – кепкен бояу қабаттарының үстінен жұқа бояу қабаттарын түсіру. Бұл неге әкеледі? Сәуленің бояулардың түссіз қабаттарынан кенепке дейін өту кезінде ол шағылысып кенепке қатысты көру бұрышының түсуіне байланысты не Күн қозғалысы кезінде сәуленің түсу бұрышына байланысты мүлдем әртүрлі тарайды. Сондықтан оның бет-әлпеті әрдайым өзгеріп отырады, ол шынымен тірі жан іспеттес. Бірақ бұл – күшті әсердің бастамасы ғана, көзқарасты сәл өзгертудің нәтижесінде оның жүзі кенеттен анық бас сүйегіне айналады, самай ойықтары тереңдеп, көздері де шүңірейе бастайды... Біздің алдымызда күлімсіреген әйел емес, қандай да бір ажалдың мазағы секілді, бұл түпнұсқадан өте анық байқалады, ал көшірмелеріне бұл ғажап берілмеген. Өте күшті психологиялық әсер пайда болады, қайшылық әсері, бір бейнеге екі мүлдем өзгеше бейнелердің бірігуі. Қайшылық неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым әсер күштірек, бірақ өлім мен өмірден артық қайшылық мүмкін емес... Бұнда адам болмысының нанғысыз бейнелері біріктірілген, Леонардоның кереметтілігі де осында. Ең шешілмес жұмбақ, оның әдемі әйел бейнесінің артынан ажалдың, бас сүйекті бейнелеуі, бұл деген тіпті мүмкін емес жағдай ғой, бірақ бұл – ұлы суретші және философтың рухы мен ойлау деңгейі.

“Мона Лизаның” деректі тарихы

өңдеу

Мона Лиза ұзақ уақытқа дейін тек сурет өнерінің білгірлеріне ғана танымал болушы еді, егер оны әлемге танытқан ерекше тарихы болмағанда.

XVI жүз жылдықтың басынан сурет Леонардо өмірден өткеннен кейін Франциск I дің патшалық жинағында болды. 1793 жылдан бастап Луврдегі Орталық өнер музейіне ауыстырылды. Луврдағы Мона Лиза әрқашан ұлттық жинақтың бір байлығы болып қалады. 1911 жылдың 11 тамызында суретті Луврда жумыс істейтін айналар бойынша іскер Винченцо Перуджей (итал. Vincenzo Peruggia) ұрлап кетті. Бұл ұрлықтың мақсаты әлі түсініксіз. Мүмкін, Перуджей «Джоконданы» тарихи отанына қайтармақшы болған шығар. Сурет екі жыл өткеннен кейін ғана Италиядан табылды. Оған кінәлі ұрлықшының өзі болды, ол газеттегі хабарландыруға жауап жазып «Джоконданы» сататындығын айтқан. Ол көшірмелерін жсап түпнұсқа ретінде сатпақшы болған деп пайымдалады. Ақырында, 1914 жылы 1 қаңтарда сурет Францияға оралды.

Жиырмасыншы жүзжылдықта сурет Луврдан кеткен жоқ, 1963 жылы АҚШ-та және 1974 жылы Жапонияда болып келді. Жапониядан Францияға қайтар жолында сурет Мәскеудегі А. С. Пушкин атындағы музейге қойылды. Бұл сапарлар суреттің жетістігі мен даңқын нығайта түсті.

“Мона Лиза” туралы қызықты ақпарат

өңдеу

Суреттің итальян тіліндегі толық атауы – Ritratto di Monna Lisa del Giocondo, қазақ тіліне аударғанда бұл Лиза Джоконда ханымның суреті дегенді білдіреді.

Суретте флоренциялық жібек мата сатушының әйелі Франческо дель Джоконда бейнеленген деген мәлімет бар. Леонардо да Винчи өзін әйел бейнесінде салған немесе анасы Кристинаны салған деген алып-қашпа әңгімелер де бар.

Бұл күнде сурет Луврда тұр. 7 миллион АҚШ доллары жұмсалып суретке оқ өтпейтін әйнек пен қазіргі заманға сай қауіпсіздік жүйесі орнатылған.

Көптеген зерттеулерден кейін суреттің қайта өнделіп салынғаны белгілі болып отыр. Сарапшылар суреттің түпнұсқасы әлдеқайда әдемі деген пікір айтады.

1911 жылы Лувр жұмысшылары суретті ұрлап әкетіп, ол сурет 2 жылдан соң қайта табылды.

Леонардоның ең бір ерекше мұрасына көз алартқандар қаншама. Салынған суретке тас лақтырып, түрлі түсті сиялар жаққан адамдар да болған.

Бүгінгі таңда бұл суреттің бағасын анықтау мүмкін болмай тұр. Алайда Луврдағылар оны 3 миллиард долларға бағалап отыр.

Сыртқы сілтемелер

өңдеу
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Мона_Лиза&oldid=3154641» бетінен алынған