Мондар
Мондар (талаин) — Мьянманың оңтүстігінде және Таиландтың оңтүстік-батысында тұратын халық.[1] Мьянмадағы саны 1,2 миллион адам, Таиландта 120 мың адам. (2010)[2]
| талаин | |
| Мондар | |
 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
|---|---|
 Мьянма |
1,2 млн. |
 Тайланд |
120 000 |
| Тілдері | |
| Діні | |
Тілі өңдеу
Мон тілінде сөйлейді. Мон тілі мон-кхмер тілдер тобына жатады. Мон жазуы үнді пали жазуынан шыққан, алғашқы жазулар 6 ғасырға жатады.[3]
Діні өңдеу
Дінге сенушілер: буддистер (хинаяна), ішінара – дәстүрлі нанымдарды ұстанады.[4]
Этногенезі және тарихы өңдеу
Мондар - Үндіқытай түбегінің байырғы халқы. Біздің дәуіріміздің басында мондар Үндіқытайдың оңтүстігінде кейіннен Пегу, Татхоун, Дваравати деп аталатын мемлекеттерді құрды. Олар сәулет, бейнелеу және қолданбалы өнер салаларында үлкен жетістіктерге ие. Раманнадесаның («Мондар елі» - Мьянманың оңтүстігіндегі Мон штаттары Үндістанда осылай аталды) географиялық жағдайы мондардың Мьянма халықтарының көрші халықтармен мәдени және сауда алмасуларында делдал болуына ықпал етті.
1-мыңжылдықтың аяғында Мьянма мен Шандар арасында мемлекеттердің құрылуы мондардың билігіне нұқсан келтірді. XVI-XVIII ғасырларда Мон территориялары Мьянма мен Сиам арасындағы соғыс алаңына айналды, ал Монс Сиамға қоныс аудара бастады. Дәстүрлі мәдениетті сақтаған мон халқының басты назары XX ғасырда мондардың ұлттық қайта өрлеуінің негізіне айналған Тенасеримнің таулы аймақтары болды. 1974 жылы Мон ұлттық аймағы құрылды. 1995 жылы қарулы күрес тоқтатылды. 1996 жылдан бастап Мона ұйымдарының қызметін Мон Бірлік Лигасы үйлестіреді.[5]
Кәсібі өңдеу
Мондардың негізгі дәстүрлі кәсібі - суармалы егістік күріш өсіру, көкөніс өсіру және бау-бақша өсіру, балық аулау маңызды орын алады. Қолөнердің ішінен тоқымашылық, керамика, қайық жасау тән.[5]
Өмір салты өңдеу
Патрилинейлік туыстық топтар сақталған (калок хо), левираттың қалдықтары байқалады, некенің уақытша матрилокалдылығы қолданылады. Егістіктер мен ағаштардың рухтарына табыну (теватао), жаңбыр (пеа тхонг), ауылдар (пеа ку), шамандық (әсіресе әйелдер) сақталған.
Мьянмадағы ер адамдар бамарлардікіне ұқсас киім киеді. Тайландта тұратындар тай стиліндегі киімдерді қабылдады. Мон киімі әулеттік дәстүрлермен қатар сыртқы әсерлермен де қалыптасқан.
Мондық әйелдер ят-тук деп аталатын дәстүрлі орамал тәрізді (сбаи) матаны (кеудеге бір иықты жауып, бір ұшы арқаның артына түседі) пайдаланады. Бұл дәстүр Мондық әйелдерді Мьянмадағы басқа 134 этникалық топтан ерекшелендірді.
Мондардың тағамдар мен аспаздық дәстүрлері Мьянма асханасы мен Орталық Таиландтың бүгінгі асханасына айтарлықтай әсер етті. Мьянмадағы Хтамане, Тайландтағы Ханом Чин және Хао Че, жасминнің хош иісі бар салқын суға малынған күріш қосылған дәстүрлі тағам Тингян (Сонгкран) жазғы фестивалі кезінде мон халқы тұтынады. Таиландта бұл тағам Khao che ретінде белгілі және «корольдік тағамдар» деп саналды. Мондар ашытылған балық дәмдеуіштерін де пайдаланады.
Дереккөздер өңдеу
- ↑ Моны https://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/110547/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D1%8B
- ↑ Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2229035 Мұрағатталған 8 қазанның 2022 жылы.
- ↑ Советская историческая энциклопедия https://gufo.me/dict/history_encyclopedia/%D0%9C%D0%9E%D0%9D%D0%AB
- ↑ Современная энциклопедия МОНЫ https://rus-modern-enc.slovaronline.com/7219-%D0%9C%D0%9E%D0%9D%D0%AB
- ↑ a b народы мира / Моны http://www.etnolog.ru/people.php?id=MONY