Морфологияны өткен кезде ең бірінші сөз құрамы, сонымен байланысты түбір, түбірлес сөздерге ерекше назар аударылады. Сөз құрамын схема арқылы меңгерткен ыңғайлы. "Сөз құрамындағы бөлшектерін: негізін, түбірін, жалғауын, жұрнағын ажыратып үйренбейінше оқушылар сөз таптарын, орфографиялық ережелерді, көп сөздердің мағыналарын түсіне алмайды. Онсыз морфологияны оқыту да мүмкін емес. Оқушыларға сөздердің құрамындағы негізri түбір, туынды түбір, жұрнақ (сөз тудырушы) және жалғауларын тапқызып, дағдыландыру үшін, мұғалім арнайы сөйлемдер дайындап келіп, тапсырмалар беріп отырады" [48.137-140].
Жалғауларды оқыту
Жіктік жалғауын өткенде кім деген сұраққа жауап беретін зат есімдердің ғана жіктелетініне ерекше назар аудартқан жөн.
Тәуелдік жалғауын өткенде оңаша тәуелдеу, ортақ тәуелдеуді салыстыра түсіндірген тиімді. Септік жалғауын өткенде жай септеу мен тәуелді
Септеуді мысалдар арқылы түсіндіріп, септік жалғауын жақсы меңгерген оқушының сөйлемді де жақсы талдай алатынын естен шығармаған дұрыс. Сонымен бірге жатыс, көмектес септіктерін өткенде ұқсас тұлғалармен салыстыра түсіндіріп, олардың орфографиялық жағына көбірек көңіл бөлу қажет.
Түбір, туынды түбірді оқыту
Түбір, туынды түбірді өткен кезде мысалды бағана түрінде беріп, түсіндірген тиімді. Қандай көрнекі құрал пайдаланам десе де, мұғалімнің өз еркі. Тек алынған немесе жасалынған көрнекі құрал көрнекілікке қойылатын талапқа сай болуы қажет.
Морфологияны оқыту
Сөз таптарын түсіндірмес бұрын мұғалім қазақ тілі лексикологиясындағы сөздердің негізгі, көмекші және одағай сөздер болып бөлінетінен мағлұмат береді. Сөз табының лексика-грамматикалық белгілерін дұрыс аңғарту үшін, мұғалім тілдің семантикалық, морфологиялық, синтаксистік принциптерін бірдей қамтып отыруы керек. Сонда ғана әр сөз табындағы мағына мен форма нақты ашылып, сөз табының бөліну принципі дұрыс аңғартылады. Бірақ мұғалім бұл үш принциптің барлық сөз таптарына ортақ еместігін де ескергені дұрыс.
Оқушыларда грамматика бойынша білім, дағды, іскерлік дұрыс қалыптасуы оқыту әдістері мен тәсілдеріне тығыз байланысты. Оқыту әдістеріне мұғалімнің сөзі, өз бетімен жұмыс, бақылау т.б. жатады. Ал тәсілге грамматикалық талдау, салыстыру, топтау, жүйелеу т.б. жатады.
Грамматикалық талдау білімді бекіту, материалды қайталау мақсатында жүргізіледі. Мектеп тәжірибесінде талдау мазмұнына қарай: морфологиялық, синтаксистік; көлеміне қарай толық, жартылай; тәсіліне қарай ауызша, жазбаша; орнына қарай: сыныптық және үйде болып
бөлінеді." [49.58].
Үстеуді оқыту
Д.Әлімжанов жалпы морфологияны, оның ішінде үстеуді оқыту кезінде мұғалім мынандай жұмыстар жүргізуі керек деп есептейді:
а) үй тапсырмасын тексеру, оған байланысты өткен тақырыпты қайталау.
ә) жаңа тақырыпты мысалдан бастап түсіндіру.
б) үстеудің мағыналық, тұлғалық ерекшеліктеріне қарай бөлінетіндігін және олардың сұрауларын түсіндіру.
в) түсіндіруге байланысты алынған тақтадағы кейбір мысалдарды оқушылардың дәптерлеріне жазғызып қою.
г) окушылардың меңгере алмай қалған жерлері болса, қайталап түсіндіру.
г) тақтаға немесе дәптерлеріне жазғызып, талдау арқылы оқушылардың ұғымын байқау және сұрақтар қойып, оқушыларға ауызша айтқызу.
д) карточкамен жұмыстар жүргізу.
е) дұрыс оқуға үйрететін текстермен жұмыстар жүргізу.
ж) өздеріне мысалдар ойлату.
3) шағын диктант ұйымдастыру.
и) түрліше талдау жұмыстарын жүргізу.
й) сөздікпен жұмыс жүргізу.
к) кітаппен жұмыс жүргізу.
қ) өтілген тақырыпты қорыту [50.22].
Әдіскер осылайша саралап бір сабақтың барысын ұсынады. Сабақты осы жүйеде өтуді ұсынған әдіскердің назарынан ешнәрсе тыс қалмаған.
Қорытынды
Әрбір сөз табының заңдылықтарын, олардың грамматикалық белгілерін меңгертуді фонетика, лексика, орфографиялардан өтілген білімді еске түсіріп, солармен ұштастыра іске асыру керек. Сөз табының лексика- грамматикалық белгілерін дұрыс аңғарту үшін, мұғалім тілдің семантикалық, морфологиялық және синтаксистік үш белгісін бірдей қарастырады. Осы үш түрлі принципті бірдей қамтып, оларды түгелдей ескеріп отырған жағдайда ғана әр сөз табындағы мағына мен форма нақты ашылып, сөз табының бөліну принципі дұрыс аңғартылады [51.156]. Қазақ тіл білімінің морфология саласынан терең білімі бар мұғалім сабақты қалай түрлендіріп өтсе де өз еркі. Тек онда белгілі бір жүйелілік болғаны жөн. Қазіргі таңда сабақ процесінде жаңа технологияның элементтерін де ұтымды қолдану үлкен нәтижеге жетуге көмектеседі.
Дереккөздер
Ф. Ш. Оразбаева, Р. С. Рахметова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі - Алматы. 2005.
Қ.Исабаев. Мектепте фонетиканы оқыту. 1976.
Қ.Тұрғанов. Мектепте фонетиканы оқыту. 1975. 50.
С.Исаев. Қазақ тіліндегі тұрақты тіркестердің бір типі жөнінде.// -Алматы: Қазақстан мектебі, 1965.N9. -73-7466.
