Моңғолиядағы қазақтар
Моңғолияның Ұлттық статистикалық басқармасының мәліметтері бойынша этникалық қазақтардың жалпы саны 102 983 адам, яғни моңғолдардан кейінгі екінші орынды иеленеді. Олардың ішінде Баян-Өлгей аймағында 83 776 адам, Хобда аймағында — 12 215, Ұланбатыр мен оның төңірегінде – 7 504, ал Эрдэнэт, Дархан, Бэрх және Шарыгол өнеркәсіптік аудандарында – 4 245 адам тұрады. Қазақстан Республикасы Елшілігінің нақтыланған мәліметтері бойынша Моңғолияда 126 000-нан астам қазақтар тұрады. М.Тәтімовтың мәліметі бойынша Моңғолияда 157 000 қазақ тұрады, Қазақстардың Дүниежүзілік қауымдастығының көрсеткіші едәуір төмен – 90 000 адам. Мәліметтердің алшақтығы бұл мәселені арнайы зерделеуді талап етеді. Қазақтардың 90%-нан астамы Моңғолияның батыс бөлігінде, Баян-Өлгей аймағында тұрады, ол астанадан 1600 км қашықтықта орналасқан. Баян-Өлгейдегі мал шаруашылығының салыстырмалы қарқынды дамуы мен шекара маңындағы қарқынды сауда (РФ Алтай республикасы мен ҚХР ШҰАА) отандастарымыздың әлеуметтік-экономикалық жағдайының Моңғолияның басқа аудандарымен салыстырғандағы жақсы болуына жағдай туғызды. Республикаға қазақтардың қоныс аударуы Қазақстан мен Моңғолия арасындағы еңбек нарығы мен халықты жұмыспен қамту саласындағы өзара ынтымақтастық туралы Селісімге сәйкес 1991 жылдың қыркүйегінен басталды. Барлығы 83 000 адам көшіп келді. Кейіннен 12 000-нан астам қазақ Моңғолияға кері оралды. 70 278 адам Қазақстанда өзінің жаңа отанын тапты.
Ақпараттық құралы өңдеу
Моңғол мемлекеті осы елдегі қазақ халқының ақпаратық қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында Орталық комитеттің хатшылар кеңесінің 1931 жылғы 28- қарашадағы №59 қаулысымен қазақ тілінде басылым шығаруды Оқу ағарту министрлігіне міндеттеген. Осыдан бастап мерекелік ұрандар әредік «Үнэн» газетінде қазақша басыла бастады. Ал, 10 жылдан кейін 1941 жылғы шілдеде орталық баспаның инженері Г.Насанбуян (1916-1998) шағын «Тигель» баспа станогын орнатты. Сол жылдың 13-қарашасында аймақ әкімшілігі мен айпарткомның біріккен мәжілісінен баспа бөлімшесін құрып, «Өркендеу» газетін шығаруға шешім қабылданды. Редакторына үгіт бөлімінің меңгерушісі М.Қабасты, Бас редакторына Әжікен Сәдуұлын тағайындаған. Латын әліпбиімен «Өркендеу» газеті алғаш 200 данамен басылып шығып, келер жылы крилицаға көшті. Алғашқы тілшісі – Моңғолия мемлекетіне еңбек сіңірген қайраткер, ақын Ақтан Бабиұлы.
Газет 1957 жылы «Жаңа өмір» болып атын өзгертті. 1980 жылдардың аяғында аптасына 3 рет моңғолша қосымшасымен басылып, газетке жазылушылар саны 10 000-ға жеткен. 2002 жылдан «Жаңа дәуір» атанып, қазірге дейін аймақтық жетекші баспасөз құралы болып келеді. Газеттің 5400-ден астам саны жарық көріп, бет саны 30-ға дейін ұлғайған кездері болды.
«Жаңа өмір» газетінің баспаханасында көп басылымды осы газетпен бірге «Шұғыла», «Үгітші» журналдары, көптеген кітаптар басылып тұрған.
Моңғолияда қазақ тілінде тұрақты шығып тұратын журналдар қатарына Қазақ әйелдерінің «Арулар» журналын айта кеткен жөн болар.
Қазақ тілінде хабар тарататын телеарналар жоқтың қасы. Өлгий телевизиясы жұмасында бір рет эфирде бой көрсетсе, ТВ Толхын бағдарламасын 1 сағаттан аптасында бір рет көре аламыз. ТВ Толхын бағдарламасының Моңғолия Қазақтарына сіңірген рухани байлығы мол.
МН2 телеарнасынан жарты сағат Қазақ тілінде хабар көре алуға болады болады.
Барлығымыздың сүйіп тыңдайтын Баян-Өлгий Қазақ радиосы күнінде 1 сағаттан таратылады. 2013 жылдан бастап ұстаздар мен оқушыларға, ата-аналарға арналған танымдық еркін басылым - "Білім" газеті жарық көре бастады. Басылым 1 000 данамен айына 2 рет Баян-Өлгий аймағының барлық мектептері мен балабақшаларына таралады. Аймақ орталығында 4 FM радио станциясы жұмыстайды.