Мекемтас Мырзахметұлы

Мекемтас Мырзахметұлы (9 мамыр 1930 жыл, Майтөбе, Түлкібас ауданы, Түркістан облысы – 11 қаңтар 2025 жыл) — кеңестік және қазақстандық абайтанушы ғалым, филология ғылымдарының докторы, профессор. Қазақстанның мемлекеттік сыйлығының (1996) және «Түркі әлеміне сіңірген еңбегі үшін» халықаралық сыйлығының иегері. «Абайтану» ғылыми-зерттеу орталығының директоры, Қазақстан жазушылар одағының мүшесі.

Мекемтас Мырзахметұлы
Мырзахметұлы, 2024 жыл
Туған күні	9 мамыр 1930 (1930-05-09)
Туған жері	Майтөбе, Түлкібас ауданы, Оңтүстік Қазақстан облысы, Қазақ КСР, КСРО
Қайтыс болған күні	11 қаңтар 2025 (2025-01-11) (94 жас)
Азаматтығы	КСРО  Қазақстан
Ғылыми аясы	абайтану
Ғылыми дәрежесі	филология ғылымдарының докторы, профессор
Альма-матер	Қазақ ұлттық педагогикалық университеті
Марапаттары	Құрмет ордені Барыс ордені

Ерте жылдары

Мекемтас Мырзахметұлы Ұлы жүздің Дулат тайпасы Шымыр руынан шыққан еді.

Мекемтас Мырзахметұлы 1930 жылғы 9 мамырда Оңтүстік Қазақстан облысы, Түлкібас ауданы, Майтөбе ауылында дүниеге келген. Әкесі Мырзахмет 1933 жылы қайтыс болды. Анасы 1945 жылы 50 жасында дүниеден өтті. Балалары жетім қалды. Отбасында 12 бала болған, оның бірі ашаршылық кезінде қайтыс болса, енді бірі соғыстан оралмады, қалғандары қылшамен ауырып, науқат болып кетті. Солардан 3 бала ғана аман қалған (ағасы Ордабек 72 жасында дүниеден озды және әпкесі Күләнда орта жастан асқан соң дүниеден қайтты). Мекемтас Мырзахметұлының айтуы бойынша анасы ұзын бойлы, жүдеу, қараторы кісі еді. «Суретке түсу шариғатқа қайшы» – деп суретке түспеген. Балалары жастай шешектен өле бергендіктен, «тастай қатты, бекем болсын» деген ниетпен кенже баласының есімін Мекемтас қойыпты. Анасы қайтыс болғаннан кейін Мырзахметұлы ағайындарының қолында тұрды. 8 жасында мектепке барды, кейін балалар үйі мен мектеп-интернатта тәрбиеленді. 8 сыныпты бітіре сала Тар1948 жылы Ванновқа (қазіргі Тұрар Рысқұлов) ауылындағы Абай атындағы қазақ орта мектебін бітірді.

Еңбек жолы

• Абай атындағы Қазақ педагогикалық институтының (қазіргі Қазақ ұлттық педагогикалық университеті) филология факультетін (1953), оның аспирантурасын (1964) бітірген.
• 1953–1961 жылдары Низами атындағы Ташкент педагогикалық институтында кафедра меңгерушісі, декан, проректор;
• 1969–1975 жылдары Қазақ педагогикалық институтында доцент;
• 1975-1991 жылдары Қазақстан Ғылым Академиясының М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында ғылыми қызметкер, абайтану бөлімінің меңгерушісі қызметтерін атқарды.
• 1991–2000 жылдары арасында Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің кафедра меңгерушісі‚ Ясауи ғылыми лабораториясының меңгерушісі, әдебиет және этнофилология ғылыми-зертттеу орталығының директоры;
• 2002–2003 жылы Түркітану ғылыми-зертттеу институтының директоры қызметтерінде болды. 2000 жылдан М.Х. Дулати атындағы Тараз университетінде қазақ әдебиеті кафедрасының меңгерушісі және «Түркі халықтары әдебиетінің тарихы» ғылыми-зертттеу орталығының директоры, «Бауыржантану» ғылыми-зертттеу орталығының бас ғылыми қызметкері.

Ғылыми еңбектері

Мекемтас Мырзахметұлының зерттеу еңбектерінде абайтану мен әуезовтану, бауыржантану, ясауитану, Абайдың ақындық зертханасының жайы, ақын мұрасының рухани нәр алған қайнар көздері, Абай Құнанбайұлы мұрасының шығыспен байланысы 1965 жылдан бастап терең зерттеле бастады. Абай мұрасындағы мораль философиясының негіздері оның исламға, адамгершілік мұраттарына қатысты зерттеліп ашылды. Қараханидтер заманынан бастау алған кемел адам мәселесі Жүсіп Баласағұнидың Құтадғу білік дастанында қамтылып, Ясауидің «хал ілімі» (камили инсани) арқылы негізделіп, Абайдың толық адам ілімі арқылы дәстүрлі жалғастық тауып даму жолдары жәуанмәртлік, яғни имани гүл (үш сүю) жайындағы Абай танымдары негізінде талданып‚ бір жүйеге түсірілді.

Мырзахметұлы кеңестік кезеңде-ақ патшалық Ресейдің Қазақстанда жүргізген миссионерлік саясаты негіздерін әшкерелеп («Қазақ қалай орыстандырылды», 1993)‚ қазақ жеріндегі топонимдер мен антропонимдердің саяси-әлеуметтік сырларын ашып, қоғамдық ой-санаға ықпал етті. Абайтану мен мұхтартанудың ғылыми негізді қарым-қатынасын зерттеді. Абай шығармаларын жаңа қырынан талдап, ондағы айтылмай келген шығыстық мәселелер мен танылмай келген ойларды, шығыстық термин сөздерді бүгінгі күн талабы тұрғысынан жаңаша қорытып, ғылыми айналымға түсірді.

Сондай-ақ қазақ әдебиетінің түрлі салаларынан мамандар даярлап, отыздан астам кандидат диссертация қорғатты. Абайтанудың кітапнама көрсеткіштерін құрастырып (1965, 1988, 1995), алғы сөздерін жазды. «Абай» энциклопедиясы мен М.Әуезовтің 20 томдық, 50 томдық шығармалар жинағын шығаруға атсалысты.

Ғылыми атақтары

• 1989 жылы филология ғылымдарының докторы (ғылыми атағы);
• 1995 жылы профессор құрметті ғылыми атақтары берілді.

Шығармалары

• «Абай Құнанбаев. Библиографиялық көрсеткіш» (1965),
• «Мұхтар Әуезов және Абайтану проблемалары (1982),
• «Абай жүрген ізбенен» (1985),
• «Абайтану. Библиографиялық көрсеткіш» (1988),
• «Абайдың адамгершілік мұраттары» (1993),
• «Абайтану тарихы» (1994),
• «Восхождение Мухтара Ауэзова к Абаю» (1994),
• «Абай және Шығыс» (1995),
• «Әуезов және Абай (1996),
• «Түркістанда туған ойлар» (1998),
• «Түркістан, Тараз арасы...» (2002),
• т.б. монографиялар, кітаптардың («Абайды оқы, таңырқа», 1993; «Абайтану дәрістері», 1994; «Абайтану дәрістерінің дерек көздері», «Абайды білмек парыз, ойлы жасқа», 1997;

Мемлекеттік марапаттары

• Абай ілімін зерттеуге қосқан елеулі еңбегі үшін Қазақстанның мемлекеттік сыйлығын Нұрсұлтан Назарбаевтың қолынан алды (1996).
• Құрмет ордені (2001);
• «Түркі әлеміне сіңірген еңбегі үшін» халықаралық сыйлығының лауреаты (Анкара, 2003);
• Бауыржан Момышұлының атындағы «Құрмет белгісі» ордені;
• Парасат ордені (2007);
• Астанаға 10 жыл медалі (2008);
• 1-дәрежелі Барыс ордені (ұлттық ғылымға қосқан үлесі мен қоғамдық қызметі үшін, 2019);
• Ғылымды дамытуға сіңірген еңбегі үшін медалі;
• Қазақстан Конституциясына 25 жыл медалі (2020);
• Қазақстан Республикасы Білім беру ісінің құрметті қызметкері мен «ҚР Білім беру ісінің үздігі» төсбелгілері;
• Мәдениет саласының үздігі төсбелгісі (2020);
• Түркістан облысының құрметті азаматы;
• Жамбыл облысының құрметті азаматы;
• мәдениет саласындағы Мемлекеттік стипендия тағайындалды (2016).
• Нұрсұлтан Назарбаев алғыс хатымен және тиісті төсбелгісімен марапатталды.