Мэйдзи жаңғыртуы

Мэйдзи жаңғыртуы (жап. 明治維新 Мэйдзи Исин) — Жапонияны ең озық, әрі дамыған мемлекеттердің қатарына қосқан 1868-1889 жылдары жүргізілген саяси, әскери және әлеуметтік-экономикалық реформалардың жиынтығы. Реформа кезінде билік сегунат басқарған самурайлық жүйеден император Муцухито және оның үкіметі басқаратын жүйеге көшті. Қайта жаңғырту мемлекеттік құрылымға, заң жүйесіне, қаржы, өнеркәсіп, дипломатия, дін, білім және тағы басқа салаларға өз әсерін тигізді. Жаңа замандағы жапон ұлттық мемлекетінің құрылуы мен жапон ұлтының қалыптасуы Мэйдзи реформаларымен байланыстырылады. 1868-1889 жылдары жапон қоғамына батыстың озық жетістіктерін енгізудің қарқынды жүргізілуімен сипатталған. Кейде қайта жаңғыртуды "Мэйдзи револициясы" деп те атайды.

Реформалардың алдындағы саяси жағдай

Азамат соғысы

Жапондықтардың бейнесіндегі коммандор Перри

Коммандор Перридің кемелері

19 ғасырда сёгунат жүргізген оқшаулану саясатына Ресей, Англия және АҚШ Жапонияның Батыс әскери күшінің алдында әлсіз екендігін көрсетіп, шақыру тастайды. Коммодор М.Перридің сапарынан кейін мемлекет бірқатар тең құқықсыз шарттарға қол қоюға мәжбүр болды, Қытайдағы тәрізді Жапонияда да батыс мемлекеттерге ерекше артықшылықтар берілді.

Феодалдық иеліктің жас Самурайлары тарихи тұрғыдан Токугава сёгунатына өш болып, билікке қарсы қарулы көтеріліске шықты, 1868 жылы қаңтарда император билігін қалпына келтіруді жариялады.

Мемлекеттік билік Токугава Ёcинобудан императорға қайтарылған соң Жапонияда жаңа үкімет жасақталды. 1868 жылдың 3 қаңтарында үкімет императордың тікелей билігінің қалпына келтірілуі туралы жарлық шығарды. Бұл құжатқа сәйкес Токугава сегунаты таратылып, билік император мен жаңа үкіметтің қолына көшті. Жаңа үкіметтің отырыстарында сегунды барлық лауазымдарынан айыру шешімі қабылданды. Осы шешімге наразылық білдірген сегунатты қолдаған күштер үкіметке қарсы шығып, Жапонияда азамат соғысы басталды.

Қаңтар айының соңында сегунатты қолдаушы күштер Киотоны басып алып, мемлекеттегі билікті қайтаруды көздеді. 1868 жылдың 27-30 қаңтарында саны жағынан аз, бірақ жақсы қаруланған, даярлықтан өткен императорлық әскер сегунат әскерін талқандады. Осы шайқастан кейін императорлық әскердің солтүстік-шығыс бағыттағы жеңісті жорықтары жалғаса берді. 1868 жылдың 3 мамырында Эдо (қазіргі Токио) қаласы императорлық әскерге ешқандай қарсылық көрсеткен жоқ.

1868 жылдың жаз-күз айларында императорлық әскердің негізгі шайқастары Жапонияның солтүстік аймақтарында Солтүстік одаққа қарсы өтті. Қараша айының соңында сегунат жақтастарының қорғаны болған Айдзу-Вакамацу қамалы алынды. Сегунаттың адмиралы болған Эномото Такэаки Хоккайдо аралына қашып, өзін жаңа құрылған Эдзо республикасының президенті деп жариялады. 1869 жылдың 27 маусымында императорлық әскер Эдзо республикасын тізе бүктіріп, бір жарым жылға созылған азамат соғысын аяқтады.

Үкімет

Императордың Киотодан Токиоға кқшуі

Азамат соғысы кезінде императорлық үкімет бірқатар жаңа саяси стандарттарды енгізді. Ол 1868 жылдың ақпан айында шетел мемлекеттерінің өкілдеріне өзін Жапониядағы заңды билік ретінде жариялады. 1868 жылдың 6 сәуірінде император жаңа бағыттың негізгі ұстанымдарын баяндады. 1868 жылдың 11 маусымында жаңа үкіметтің құрылымы белгілі болды (Үлкен мемлекеттік кеңестің палатасы). АҚШ Конституциясының негізінде билік заң, атқарушы және сот тармақтарына бөлініп, шенеуліктер 4 жыл ішінде қайта сайлануға міндеттелді. Үкіметте министрліктер рөлін атқаратын үлкен қызметтер және аймақтарда жаңа үкіметтің өкілдері ретінде кіші қызметтер құрылды. 1868 жылдың қыркүйек айында императорлық әскер басып алған Эдо қаласының атауы Токио ("Шығыс астана") болып өзгертілді. 1869 жылдың 3 қыркүйегінде император өз резиденциясын Киотодан Токиоға көшірді. Үкімет мемлекетті басқару жүйесін өзгерткенімен, жапон қауымын өзгертуге асыққан жоқ.

Реформалар

Әкімшілік реформа

Жапонияны унитарлы мемлекетке айналдыру ескі федеративтік құрылымды жоюды талап етті. 1868-1869 жылғы азамат соғысы кезінде император сегунат иеліктерін тәркілеп, оны префектураларға бөлді. Алайда князь-хандардың еиліктері императордың билігінен тыс болып қала берді. Хандардың иеліктері мемлекет пайдасына өткенімен, хандар жүйесі жойылған жоқ. Үкіметтің жарым-жартылай саясаты халықтың наразылығын тудырып отырды. 1871 жылдың 29 тамызында унитарлық билік жүйесіне өту мақсатымен императорлық үкімет Жапониядағы хандарды жою және оның орнына префектураларды енгізу туралы жариялады.

Әскери реформа

Императорлық әскердің көтерілісші самурайлармен шайқасы

Императорлық үкіметтің алдында тұрған ең негізгі мәселердің бірі жаңа және соғысқа жарамды әскерді құру болды. 1873 жылдың 10 қаңтарында Омура Масудзимо және Ямагато Аритомоның бастамасымен үкімет мемлекет аумағында жалпы әскери борыш туралы заңын қабылдады. Осы заңға сәйкес 20 жасқа толған жапон ер азаматы өзінің шығу тегіне қарамастан әскери борышын өтеуге міндеттелген. Әсери борышты өтеуден шенеуліктер, студенттер және 270 иена төлеген азаматтар босатылды. Жаңа императорлық әскер негізінен қарапайым шаруалардан жасақталған.

Әскери реформадан бөлек полиция бөлімшелерін жасақтау жүмыстары жүргізілді. Олар 1872 жылға дейін Әділет министрлігіне, ал 1873 жылдан бастап Ішкі Істер министірлігіне бағынған. Астаналық полиция жеке токиолық басқарма ретінде құрылды.

Әлеуметтік реформалар

Жапон ұлттық мемлекетін құру жолында үкімет әлеуметтік реформаларды белсенді жүргізді. 1869 жылдың 25 маусымында үкімет айрықша құқықты екі тапты қалыптастырды (лауазымды (кадзоку) және лауазымсыз (сидзоку)). Осы екі тапты қалыптастыру кезінде үкімет оның алдында болған аристократтар мен самуралайдың арасындағы үздіксіз тартысты тоқтатуды көздеді. Оған қоса императорлық үкімет шаруалардың, көпестердің, ұсақ қолөнершілердің теңдігін жариялады. Олар хэймин (қарапайым халық) деп атала бастады. 1871 жылы үкімет қарапайым халықтың қатарына Эдо дәуірінде кемсітушілікке ұшыраған парилерді де жатқызды. Жол жүруге және кәсіп ауыстыруға қойылған шектеулер жойылды. 1871 жылдың 4 сәуірінде халықты міндетті түрдегі тіркеу енгізілді.

Білім

Жапониядағы түңғыш бастауыш мектеп

Білім саласында үкімет түбегейлі өзгерістерді енгізді. 1871 жылы білім саласы үшін жауап беретін Мәдениет министрлігін құрылды. 1872 жылы министрлік француз үлгісіне негізделген мемлекеттік білім жүйесі туралы қаулысын жариялады. Осы жүйеге сәйкес Жапония 8 университеттік округке бөлінді. Әр округ 1 университет пен 32 орта мектеп құқығына ие болды. 1879 жылы округтар жүйесі жойылып, міндетті мемлекеттік білім беру немістің бастауыш мектебіне негізделген оқу орындармен шектелді. Ұл бабалар мен қыз балалар бірге оқитын алғашқы мемлекеттік мектептер пайда болды. Жоғарғы білім беру саласын дамыту үшін 1877 жылы Токио университетінің негізі қаланды. Жапон үкіметінің шақыруымен университетте шетел ұстаздары мен оқытушылары жұмыс істей бастады. Префектураларда педагогикалық институттар мен әйелдерге арналған жоғарғы оқу орындары ашылды.

Өнеркәсіп пен құрылыстың дамуы

Мемлекеттің индустриалдық бағытты таңдауы жаңа технологиялардың келуі мен өнеркәсіптің дамуына алып келді. 1872 жылы еуропалық инженерлердің көмегімен Токио мен Иокогама бір-бірімен қосқан темір жол ашылды. Паровоздар Еуропадан жеткізіліп, ал вокзал ғимаратының жобасы АҚШ-та жасалған. 1877 және 1881 жылдары өнеркәсіп көрмелері өткізілді. 1877 жылы Александр Белл Токио мен Иокогама арасындағы телефон торабын өткізді. Құрылыс саласында тас дәстүрлі ағашты ығыстыра бастады.

Халықаралық қарым-қатынастар

Жапонияның Тайвань жорығы

Императорлық үкіметтің алдындағы ең басты мәселе Токугава сегунаты кезінде қол қойылған кіріптарлық шаттардан айырылу болды. Бұл шарттарды заңды түрде қайта қарау үшін АҚШ-қа министр Ивакура Томоми бастаған елшілік жөнелтілді. Елшілік қүрамында 50 лауазымды тұлға мен 60 студент болды. Елшілік өз алдына қойған мақсаттарына жетпегеніне қарамастан, батыс елдерінің саяси-елшілік және әлеуметтік-экономикалық жүйелерін жете зерттеуге мүмкіндік алды.

1876 жылы мемлекеттің Сыртқы істер министрі Тэрасима Мунэноринің АҚШ үкіметімен Жапонияның кедендік автономиясын қалпына келтіру туралы келіссөздер сәтті басталғанымен, Ұлыбритания мен Германияның қарсылығы оған жол бермеді.

1871 жылы жапон үкіметінің Циндік Қытайға жіберген елшілігі жапон-цин достық туралы келісіміне қол қойды. Бұл Жапонияның шетелдік мемлекетпен алғашқы тең дәрежелі құжаты болды. Екі мемлекеттің арасындағы қарым-қатынастың шиеленісуіне Тайвань аралындағы Жапонияның құзырындағы азаматтардың өлімі себеп болды. 1874 жылы Жапонияның Тайвань аралына жазалау жорығы басталды. Жанжалды реттеу үшін Ұлыбритания үкіметі аралысуға мәжбүр болды (Қытайдың контрибуция төлеуімен аяқталды).

Жапон үкіметі шекараны нығайту жұмыстарын белсенді жүргізіп отырды. Жапония мен Циндік Қытайға тәуелді болған Рюкю мемлекеті жапондықтардың иелігі болып жарияланды.

Маңызы

Реформалардың қорытындысы бойынша Жапония Жаңа дәуірге "секіруге" мүмкіндік алды. Императорлық әскер қайта жасақталып, қуатты флоттың құрылысы басталды. Мемлекетті басқарудағы, экономикадағы түбегейлі өзгерістер, оқшаулану саясатынан бас тарту Жапонияда экономикалық бәсекеге қабілетті қоғамныі тууына алып келді. Жапония Батыс Еуропа мен АҚШ-қа саяси жартылай тәуелді мемлекеттен көршілерін басып-озған Шығыс Азиядағы отарлаушы күшке айналды.

Әдебиет

• Najita Tetsuo, The Intellectual Foundations of Modern Japanese Politics (Chicago & London: University of Chicago Press), chapter 3: «Restorationism in Late Tokugawa», pp 43 — 68.
• H. Van Straelen, Yoshida Shōin, Forerunner of the Meiji Restoration: A Biographical Study (Leiden: E. J. Brill, 1952).
• David M. Earl, Emperor and Nation in Japan (Seattle: University of Washington Press, 1972), on Yoshida: «Attitude toward the Emperor/Nation», pp 161—192. Also pp. 82 — 105.
• Marius B Jansen, Sakamoto Ryōma and the Meiji Restoration (New York: Columbia University Press, 1994) especially chapter VIII: «Restoration», pp 312—346.
• W. G. Beasley, The Meiji Restoration (Stanford, California: Stanford University Press, 1972), especially chapter VI: «Dissenting Samurai», pp 140—171.
• Conrad Totman, «From Reformism to Transformism, bakufu Policy 1853—1868», in: T. Najita & V. J. Koshmann, Conflict in Modern Japanese History (New Jersay: Princeton University Press, 1988), pp. 62 — 80.
• Jansen, Marius B.: The Meiji Restoration, in: Jansen, Marius B. (ed.): The Cambridge history of Japan, Volume 5: The nineteenth century (New York: Cambridge UP, 1989), pp. 308—366.
• Robert W. Strayer, Ways of the World with Sources Vol. 2 (2nd ed.), pp 950 (2013)
• Мазуров И. В. Япония на пути модернизации. — Хабаровск: Изд-во Дальневосточ. гос. гуманитар. ун-та, 2006. — 48 с.
• Weltgeschichte-Daten Fakten Bilder- Georg Westermann Verlag; Braunschweig 1987- ISBN 3-07-509036-0
• J.M.Roberts Der Triumph des Abendlandes/ Eine neue Deutung der Weltgeschichte. ECON Verlag GmbH, Düsseldorf und Wien, 1986 ISBN 3-88199-642-7
• Головнин В. М. Сочинения. Путешествие на шлюпе «Диана» из Кронштадта в Камчатку, совершённое в 1807, 1808 и 1809 гг. В плену у японцев в 1811, 1812 и 1813 гг. Путешествие вокруг света на шлюпе «Камчатка» в 1817, 1818 и 1819 гг.: С приложением описания примечательных кораблекрушений в разные времена претерпенных русскими мореплавателями / Головнин В. М. — М.; Л.: Изд-во Главморпути, 1949. — 506 с.
• Головнин В. М. Записки флота капитана Головина о приключениях его в плену у японцев. — М.: Захаров, 2004. — 464 с. — (Серия «Биографии и мемуары») на сайте «Российский мемуарий»