Нарықтың құлдырауы

Нарықтың құлдырауы - ресурстарды тиімсіз пайдалану есебінен, нарықтың экономокалық жағынан сәтсіздігі болып табылады.

Нарық құлдырауының түрлері

1. Нәтижесіздік пен тиімсіз пайдалану (allocative and productive inefficiency)

Өздерінде бар азғантай ресурстарды дұрыс бөлмей, шығынға түсіп, нарықты құлату. Мысалға, су ресурстарын тиімді пайдаланбау, 2050 жылға қарай дефициттың пайда болуына әкеліп соқтырады. Бұл проблеманы, ауыл шаруашылығындағы су ресурстарының комитеті, суару кезіндегі үнемді пайдалану үрдісін ұсынды, яғни тамшылап суару.

2. Монополияның басымдылығы
Монополисттер әртүрлі өзгерістер енгізіп(бағаны түсіреді, бір-бірімен қосылады және т.б.), кіші компанияларды шығынға ұшыратқызып, нарықтан қудалайды. Мысалға, 2009 жылдың қазан айларында, Қазақстан жерінде монополисттер үшін бензинге дефицит пайда болған. Энергетика және табиғи ресурс әкімдігі, осы монополисттердің көп пайда алып, басқа компанияларды банкротка ұшыратқызбауларын қадағалап, анти-жоспарлар құра бастайды.

3. Толық емес (incomplete)
Нарықтың қоғамға жеткілікті жағымды заттарды өңдемеуі, мысалға мектеп, аурухана. Мысалға, Қазақстанның 92 мектептерінде 3 ауысыммен білім алады. Көбінесе Астана, Алматы қалаларында кездесетін жағдай. Білім министрлігі, ауылдарға және де осындай мектептерге көмек ретінде, жаңадан мектептер салуға бюджеттен ақша бөлді.

4. Жетіспеушілік нарығы (missing markets)
Қоғам қажет етпейтін немесе қаламайтын заттар(needs and wants), алайда ол нарықта болмаса, экономикаға кері әсерін тигізеді. Мысалға, полицей қызметкерлері, от сөндірушілер және т.б.

5. Пайдасыз игіліктер (De-merit goods)
Мемлекет өзінің басшылық күшін жоғалтады, дегенмен барлық тауарларға емес, тек қоғамға жаман әсері бар игіліктерге, темекі, арақ және т.б. Мысалға, кедендік одақта арақ импорты/экспорты көптеген проблемалар туғыздырды. Мемлекет барынша бұл нарықты өз қолында ұстап тұруға тырысады.

6. Жағымсыз сыртқы әсер(negative externality)
Сатушы мен тұтынушы үшін 3-жақтың зардап шегуі. Сатушы мен тұтынушы 1 және 2 жақ, ал 3 жақ деп, қарапайым халықты айтуға болады. Мысалға, Теміртау қаласы, өндіріс орындары үшін ауаның ластануы, оларға жаман әсер етіп жатыр. Әкімшілік, салық органдары бұл зауыттарға тексерістер өткізіп, айыппұл,салықтар мойындарына іледі.

7. Меншіктік құқығы (Property rights)
Нарықтың жұмысы тұрақты әрі тиімді болады, егер де өндірушілер мен тұтынушылар ресурстарға деген меншіктік құқықтарын, еш ақаусыз дұрыс бөлсе.

8. Тұрақсыз нарық
Егер де нарықтың ішінде тұрақсыздықтар пайда болып, эквилибриум үнемі ауысып отырса, бұл нарық ең дұрысында құлдырайды. Мысалға, ауыл шаруашылығында көп толқулар болады. Себебі, жұт, ұрлық сияқты зиянды заттар әсер етсе, яғни нарықтың ішінде бір бас мал үшін баға қымбаттай түседі. Ауыл шаруашылығы министрлігі, ол үшін ақшалай нарыққа көмек береді. Ал негізінде, олар вакцинация немесе жұттан қорғайтын жоспарлар ұйымдастырып, іске асырады.

9. Ақпараттық жетіспеушілік (information failure)
Нарықтың ішіндегі топтардың бір-біріне толықтай мәлімет бермеуінің әсерінен(себебі, олар қызықпайды), нарықты жалпылай әлсіретеді. Мысалға, сыра, алкоголь заттарын шығаратын өндірушілердің адамдарға қаншалықты зиянды екенін айтпауы. Немесе, Қазақстандағы Кока-Коланың диллерінің, халыққа оның құрамы және зардаптары туралы ақпарат бермеуі.