Негіз (қазақ тілі)

Негіз (қазақ тілі) – сөздің өзекті, мағыналы бөлігі. Негіз түбір арқылы жасалады, белгілі бір сөз табының құрамына еніп, оның барлық тұлғалық категориясын қабылдайды. Негізде зат немесе құбылыстың лексикалық мағынасы көрініс табады, ол денотаттық және сигнификаттық мағынаға ие. Негіз түбір арқылы пайда болатын екінші тұлға. Ол көмекші тұлғалардан толық лексикалық мағынасы арқылы ажыратылады. Мысалы, балалық, балаша, балалықта деген сөздерде түбір сөз – бала, негіз сөз – балалық, балаша; көмекші формант – та. Негіз түбірмен салыстырғанда құрамы мен мағынасы жағынан күрделі құрылымдық бірлік саналады. Себебі Негіз түбірдің мағыналық дамуы арқылы, екі не бірнеше тұлғалардың бірігуі не қосарлануы, сондай-ақ жұрнақтардың жалғануы арқылы жасалады. Негіздің жасалуы мен негіз сөз арқылы жасалған өзге атаулар сөзжасамдық тәсіл арқылы пайда болған екіншілік мағыналы туынды сөз ретінде танылады. Сөзжасам саласында әдетте мұндай тұлға себепші негіз ретінде қарастырылады. Негіз құрамына қарай дара және күрделі болып бөлінеді: дара Негіз бір ғана тұлғадан тұрса (мысалы, балалық, ойшыл, оқулық), күрделі Негіз екі не үш тұлғадан құралуы мүмкін (мысалы,Сарыарқа, дарабоз, жерұйық, балабақша). Дәстүрлі тіл білімінде негіз термині әр түрлі аталады: түп негіз, туынды негіз, негізгі түбір, негіз түбір, т.б. Негіз кейбір түбірлер сияқты өлі тұлға емес, жаңа сөз тудырып, туынды сөзге ұйытқы болып, сөзжасамдық ұяны толықтырады. Негіз морфологиялық термин ретінде қарастырылады. Негіз ұғымы үлкен және кіші парадигмаларды айқындауда маңызды рөл атқарады, яғни сөздің септелуіне не жіктелуіне бір ғана негіз қатыса алады. Негіз лексема ұғымымен тығыз байланысты.

Негіз

Әдебиеттер

• Аханов К.,Тіл білімінің негіздері, А., 1973;
• Ысқақов А., Қазіргі қазақ тілі. Морфология, А., 1974;
• Салқынбай А.,Абақан Е., Лингвистикалық түсіндірме сөздік, А., 1998.

Негіз - түбірге жұрнақ жалғану арқылы жаңа лексикалық мағынаны білдіретін сөздің кіші бөлшегі. Негіздің түбірден басты айырмашылығы - белгілі бір сөз табына жатып, оның барлық категорияларын қабылдай алады, сөзжасам негізінде жасалатын еншілік мағынасы болады. Түркі тілдерінде негіз түбірге қарама-қарсы қойылу арқылы ерекшеленеді. негіз сөзжасамның аффиксация, конверсия, бірігу, қосарлану тәсілдері арқылы жасалып, жаңа номинативті мағына беретін, жаңа денотатты атау сөз. Негіз құрамына қарай жай және күрделі негіз болып екіге бөлінеді. Жай негіз бір сөзбен, күрделі негіз екі не бірнеше сөзден құралады. Негіз ұғымы үлкен және және кіші парадигмаларды айқындауда маңызды роль атқарады, яғни сөздің септелуі не жіктелуіне бір ғана негіз қатынаса алады. Негіз ұғымы лексика ұғымымен тығыз байланысты. Негіз - түбірге қарағанда күрделі құрылымды бірлік.

Сілтемелер

• Морфология
• Cөзжасам
• Сарыарқа