Нивхтар

Нивхтар (нивхылар, гиляктар (өз атаулары – «адам») – Ресей Федерациясындағы халық. Хабаров өлкесін, Амур өзенінің төменгі ағысы мен Сахалин аралын мекендейді. Жалпы саны 4,6 мың адам (2010, санақ), оның ішінде Хабаровск өлкесінде 2,1 мың адам (Николаев ауданында 0,7 мың адам және Ульч ауданында 0,6 мың адам) және Сахалин облысында 2,3 мың адам.

Нивхтар
нивхылар, гиляктар
Бүкіл халықтың саны
4 600
Ең көп таралған аймақтар
Ресей
Тілдері
нивх тілі
Діні
дəстүрлі наным-сенімдер

Этнонимі

Нивх (көпше нивхгу), эндоним, нивх тілінде «бет» дегенді білдіреді. Оларды 1920 жылдардағы батыс әдебиетінде «нивх» (нивх) сөзінің көпше түрі болып табылатын орыс тіліндегі «нивхтар» терминінің латыншалануына байланысты нивхтер деп те атауға болады. XVII-XVIII ғасырларда орыс зерттеушілері топты алғаш рет Гиляк деп атады. «Гиляк» атауының этимологиясын тіл мамандары дауласа, кейбіреулер бұл атау жақын маңдағы тунгус тобының нивхтерге берген экзонимінен шыққан деп есептейді. Басқа ғалымдар «Гиляк» орыстар қателесіп нивхтер деп атаған басқа көршілес тунгус тобынан шыққан Киледен шыққан деп есептейді.

Этногенезі

Нивхтар 1931

Олар Сахалиннің және Амурдың төменгі ағысының ежелгі (мүмкін Айнуға дейінгі) тұрғындарының тікелей ұрпақтары. Қазіргі нивхтардың, солтүстік-шығыс палео-азиялықтардың, эскимостардың және солтүстік американдық үндістердің ата-бабаларының ортақ тамыры жоқ және сонау өткен заманда Тынық мұхитының солтүстік-батыс жағалауын қамтыған бір этникалық тізбектің буындары болып табылатын көзқарас бар.

Нәсілі, сырт келбеті

Антропологиялық жағынан олар монғолоидтық нәсілге, палео-азиялық типке жатады. Негізгі сыртқы белгілері: бойы қысқа, күшті дене бітімі, кең бет, толық, шығыңқы еріндер, түзу, тар, қысқа, сәл көтерілген мұрын, тік, бұйра қара шаш, басқа солтүстік халықтарымен салыстырғанда дене түктерінің өсуі айқынырақ.

Тілі

Нивх тілі (еск. гиляк тілі) палеоазиялық тілдер семьясының оқшауланған тілі. Нивхтерге арналған жазу КСРО-да тілдік жүйені құру жылдарында (1932 ж.) латын графикасында құрылды, 1953 жылдан бастап орыс (кириллица) графикалық негізіне аударылды. Нивх тілі үш диалектімен ұсынылған: амур, солтүстік сахалин және шығыс сахалин. Нивх тілінде сөйлейді, орыс тілі де дамыған.

Діні

Ресми түрде православиеліктер болып саналғанмен дəстүрлі наным-сенімдері (табиғатқа, аюға табыну, шамандық т.б.) сақталған.

Тарихы

Нивхтар Сахалин мен Амур өзенінің төменгі ағысын мекендеген ежелгі тайпалардың тікелей ұрпақтары. Негізгі нұсқа бойынша, халықтың ежелгі ата-бабалары аймақты 12 000 жылдан астам уақыт бұрын плейстоценнің соңғы кезеңінде қоныстанған. Нивхтардың арал және материк болып бөлінуі аралдың Азия материгімен құрлық арқылы жалғасқан кездегі Сахалинді халықтың ата-бабалары қоныстандырған кезімен түсіндіріледі. Мұз дәуірі мұхиттағы су деңгейінің көтерілуіне себеп болды, бұл территориялар мен халықты бөлетін Татар бұғазының пайда болуына әкелді. Нивхтер туралы алғашқы деректер біздің заманымыздың 7 ғасырындағы қытай жазбаларынан табылады. Олар Қытайдағы моңғол Юань әулетімен байланыста болған гилами тайпасы туралы айтады. Орыс казак зерттеушілері бұл халықпен алғаш рет 17 ғасырдың ортасында кездесті. Бір ғасырдан кейін төменгі Амурды орыс шаруалары, саудагерлер белсенді игере бастады. 1858-1860 жылдары Ресей империясы нивх жерлерін мемлекет құрамына енгізді.

Қайықтары

Кәсіптері

Дәстүрлі кәсіптері – балық және теңіз жануарларын (итбалық, т.б.), аң аулау, жинау және ит өсіру маңызды рөл атқарды. Балықты тамаққа пайдаланып, терісінен аяқ киім мен киім тігеді. Қосымша кәсіптері – терімшілік (жидек, өсімдік тамырларын, теңіз жағалауынан моллюскілер, ұлулар, шөптер жинау). Ит өсіріп, етін тамаққа, терісін киім тігуге, сондай-ақ көлік, айырбас құралы ретінде пайдаланады. Ағаштан шаңғы, қайық, итшана, ыдыс-аяқ жасау, қайың қабығынан төсеніштер, себеттер тоқу, ұсталық өнер, сүйек, тері өңдеу сияқты қолөнер түрлері дамыған.

Өмір салты

XIX ғасырда алғашқы қауымдық жүйе мен рулық бөлінудің қалдықтары сақталды. Нивхтардың пікірінше, ғаламның моделі адамдар өмір сүретін орта әлемді, сонымен қатар жоғарғы, төменгі, тау және су әлемдерін қамтиды. Оларда рухтар – әр түрлі табиғи элементтердің иелері (таулар мен тайгалардың иесі Пал ызн, теңіз иесі Тол ызн, от иесі Тугрш ытик), жын-шайтан тіршілік иелері (жақсылық пен зұлымдық) мекендеген.

Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары

Нивх баспаналары.XX ғасырдың басы

Елді мекендері әдетте өзен және теңіз жағалауларында салынады. Қыста жерден 1 – 1,5 м тереңдікте, төртбұрышты етіп қазылған, төбесі домалақ шатырмен жабылған жертөлелерде тұрса, жаздық тұрғын үйлері ағаш сырғауылдардан салынады.

Дәстүрлі киімдері

Дәстүрлі нивх костюмі қарапайымдылығымен ерекшеленді және ерлер мен әйелдерде ұқсас болды. Олар балықтан, итбалықтан, ит терісінен тігілген қысқа шалбар, бағалы тері аяқ киген. Үстіне азиялық шапан, қысқы халаттарының сыртынан ит терісінен тігілген тон, күртеше, оның сыртынан қысқа кеудеше киді. Ауқатты отбасыларда сілеусін мен түлкі терісінен тон тіккен. Жылылық үшін ерлер итбалық терісінен жасалған белдемше киген. Бас киімдері – тері құлақшын, жазда матадан немесе қайың қабығынан жасалған конус тәріздес қалпақ.

Дәстүрлі киімдегі Нивхтар

Музыкалық аспаптары

Пышақ, темекі дорбасы, шақпақ таспен және балық аулауға қажетті басқа да заттар белбеуге ілінді. Қарттар белдіктеріне тұмарлар тағып жүрді.

Дәстүрлі тағамдары

Негізгі тағамдары – балық, орман аңдары мен теңіз жануарларының еті, жидектер, моллюскілер мен жеуге жарамды шөптер. Нивхтердің рационында балық пен ет басым болды. Олар жаңа піскен балықты шикі, қайнатылған немесе қуырылған түрде жеді. Балық көп болған кезде юкола жасалған. Бастар мен ішектерден май қайнатылды. Шөптер мен тамырларды қосып, юколадан, жаңа піскен балық пен еттен сорпалар жасалды. XIX ғасырдың аяғында олар балықтың орнына орыстардан картоп сатып ала бастады. Соңғы уақытқа дейін нивхтер итбалық, теңіз арыстаны, белуга және дельфин етін кеңінен тұтынды. Үйректің, қаздың, шағаланың, құтанның, кекіліктердің, орман және басқа да аңдардың етін негізінен қайнатылған түрде жейді.

Жақында олар үй жануарларының (сиыр еті, шошқа еті, ешкі еті) және құстардың (тауық, үйрек, қаз) етін тұтына бастады. Олар ақ шайды қайың саңырауқұлағы – чагамен ішеді. Олар сондай-ақ кәдімгі шай ішкенді ұнатады. Ұннан жасалған тағамдардың ішінде ең көп тарағаны – тікелей пеште, табада немесе отта пісірілген ашытылмаған шелпек.

Фольклоры

Нивх фольклоры әртүрлі жанрларды қамтиды және сонымен бірге негізгі шаруашылық қызметімен, аңшылық және балық аулаумен ерекше байланысы бар. Нивхтардың фольклорлық дәстүрі – салт-дәстүрлері, наным-сенімдері, мифологиялық әңгімелер – өзінің таза байлығын, табиғи ортамен және ішкі тұтастықпен діни-философиялық байланысын сақтайды. Мифологиялық әңгімелер басты орынды алады. Олардың көпшілігі тотемдік идеялармен және сауда культімен байланысты. Тотемдік ата-бабамен байланыс, нивхтердің пікірінше, тікелей көмек түрінде (аю адасқан және ұяға түскен аңшыны аштықтан құтқарады) немесе махаббат немесе неке қатынастары түрінде көрсетілуі мүмкін.

Екінші тобын неғұрлым нақты мазмұндағы шығармалар құрайды. Олар күнделікті өмірдегі және балық аулаудағы мінез-құлық ережелері, адамға қажетті қасиеттерді тәрбиелеу, тыйымдарды бұзған адамдарды жазалау туралы баяндайды.
Үшінші топқа ертегілер – сиқырлы және жануарлар туралы т.б. кіреді. Бұл өз құтқарушысының отбасына алғысын білдіретін құтқарылған жолбарыс туралы әңгімелер; кедей отбасының өкілі жазалаған сараң ағайындар туралы; және де этиологиялық тақырыптарда, мысалы, масалар немесе биттер неге қан сорады.
Жұмбақтар прозалық жанрлардың бір бөлігі ретінде болуы мүмкін, бірақ көбінесе тәуелсіз. Жұмбақтардың ең көп тараған тақырыптары – дене мүшелері, материалдық мәдениет және табиғат құбылыстары.
Тынрын — нивхтардың жалғыз ішекті музыкалық аспабы. Оның атауы аспап дыбысына байланысты шыққан – «тын», «рын». Тынрында екі немесе үш дыбыс бір уақытта естілуі мүмкін.

Қазақстандағы нивхтар

Нивхтар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы нивхтер саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 8 адам, 2009 жылғы мəлімет бойынша 4 адам.

Сілтеме

• Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Нивхтар