Нидерланд буржуазиялық революциясы
Нидерланд буржуазиялық революциясы - тәуелсіздік үшін күрес Нидерландов, шамамен 80 жыл бойы өткен.
Діни жағдайы
өңдеу
Батыс Еуропаның кальвинизм кең тараған аймақтарының бірі, Голландия жаңа еуропалық өмір салтының қызған ортасына айналады. Орта ғасырлық діни орталықтардан бұл орталықтардың ерекшелігі, олардың жердегі өмірдің, яғни — шаруашылық, өнеркәсіптік, сауда және ғылыми-техникалық қатынас әрекеттерінің орталығына айналуында еді.
Протестанттар индивидуализмнің етек алуын кеңінен мақұлдап, әркім өзі үшін нысанасына жете мән беретін көзқарасты ұстанды. Осындай нысаналы ұстаным әр адамның табыс табуы мен оның жеке мүдделерін құрметтеуге жағдай жасауға жетелейтін. Адам бәрінен де бұрын өзінің жеке мүмкіндігіне арқа сүйеуі керектігі жаңа заман адамының әрбір қадамы сайын көптеген жәйттерге кез болатындығын ұғындыра, оларды үнемі өзгеріп отыратын өмір жағдайына бейімдеуге мәжбүр етті.
Ревалюцияның алғышарттары (1555—1572)
өңдеу
Енді, революцияның экономикалық және әлеуметтік себептерінен бұрын, революцияның ең негізгі, Мотлей айтқандай «бүкіл халықты көтеріліске итермелеген» - тарихи себептеріне тоқталған жөн болар. Революцияның алғы шарты XVI ғасыр бойына қалыптасты. Бургундия герцоктігінің билеушілерінің бірі Мария Бургундская XV ғасырдың аяғында құдіретті Максимилиан Габсбургпен некеге тұрды. Бұл неке оның әлсіреп тұрған билігін күшейтті. Осыдан кейін Нидерланд жері династиялық Гаубсбургтерге бағынышты болды.
Карл V Габсбургтың (1500 – 1558 жж.) билігі кезінде 1548 жылы Аугсбург келісімі бойынша және 1549 жылы Прагматика санкциясы кезінде Нидерландияның 17 облысы, оның ішінде Фландрия, Голландия, Зеландия, Фрисландия және Утрехт бір тұтас мұрагерлік аймақ ретінде заңды түрде Габсбург империясына қосылды. Нидерландияның оңай қосылуы жай жасалған шешім емес еді. Нидерлан жерінің Габсбургтер құрған одақ құрамына кіруі үлкен пайда берді, нақтырақ айтқанда империя салығында жеңілдіктерге ие болды. 1555 жылы империя тарағаннан кейін, Нидерландқтар Филипп ІІ-нің билігіне өтті. Бұл ортағасырлық саяси жүйеде айтарлықтай елең еткізерлік жаңалық болмағанмен, кейін жаңа заманның қоғамдық қатнастары қалыптаса бастағанда Нидерлендияға үлкен зиян келтірді. Нидерланд жері Испанияның провинциясына айналды және испан шенеуніктері тағайындаған штатгальтерлер арқылы басқарылды. Сырттай қарағанда тек саяси орталық ауысқандай болғанмен, шындығында мәселе тереңде жатыр еді. Нақтырақ айтар болсақ, Нидерланд жерінде кімнің билігі орнаса да, тұрғылықты халық Нидерландқтар еді. Шет жерлерден келген саяси билеушілердің саяси-экономикалық шешімдерді өз қалауларынша қабылдауы, жергілікті халықты төмендетуі Нидерланд тұрғындарының ұлт ретінде қалыптасуып, бірігуіне себепкер болды. Тарихтан білетініміздей кез-келген аймақтың тұрғындары ұлт ретінде қалыптасып, біріккенде өзгелерге тәуелсіз жеке мемлекет құруға ұмтылады. Бұл табиғи заңдылық. Олай болса, өндірісі дамып, экономикасы өркендеу кезеңіне аяқ басқан Нидерланд жерінің Испан карольдігінің қанауына қарсы шығуын тәуелсіздікке ұмтылу деп айтуымызға толық негіз бар. Сондықтан, Нидерландияның саяси эволюциялық дамуын буржуазиялық революцияның негізгі себептерінің бірі деп айтуға болады.
Филипп патша Нидерланд буржуазиялық революциясының көтерілуіне негізгі себепші болған адам. Оның қорғанысы әлсіз, бірақ бай Нидерландқтарды тонауға бағытталған саясаты халықты қарулы көтеріліс жасауға мәжбүр етті.
Филипптің бүкіл саясаты байлыққа болашақта бағынышты аймақтардан салық салу арқылы баюды көздеген ақсүйектер мен патша қаржыгерлерінің жоспарларына негізделген болатын. Оның үстіне Испанияның тоқыраған өз ішкі экономикасы Нидерландия балығын тонауына агрессивті сипат берді. Испанияның Нидерланд жерін түрлі жолдармен тонауы оның экономикалық және әлеуметтік жағдайын бірден көтерді. Жалпы испандықтар кез-келген өзге тілді өлкені шелек салып алтын ала беруге болатын ешкімнің иелігіне кірмейтін қорғаусыз құдық секілді қабылдады. Бірақ XVI ғасырда Испанияға бағынатын жерлерде Нидердандия секілді сауда арқылы экономикасы жоғары дәрежеде дамып келе жатқан өлке жоқ болғандықтан, қажетті қаржылардың барлық ауыртпалығы осы жерге салынды.
Филипп Нидерланд жерінен қолы жеткеннің бәрін алуды мақсат етті. Сондықтан, темірдей тәртіп орнату қажеттілігі туған уақыттарды пайдаланып, өз ойларын жүзеге асырып отырды. Ол Нидерланд жеріне Францияға қарсы соғыс кезінде кіргізілген әскерді қалдырды.
Осы әскер арқылы бағынышты өлкедегі Мемлекеттік кеңес құрамындағы өз адамдарына биліктің бар мүмкіншіліктерін жасап берді. Бұл салықтар мен баж салығын көтеруге кедергілердің барлығын жойды. Нақтырақ айтқанда, Испанияға Нидерландияны тонудың барлық жолы ашылды.
Аймақта Испан әскерінің тұрақты орналасуы Филипп ІІ үкіметіне кез-келген жоспарларын жүзеге асыруға мүмкіндік жасады. Бірақ ол Нидерландияның ұлттық қорына қол салды. Барлығын заң жүзінде жасады: Филипп нидерланд қаржыгерлерінен бірнеше жылға жобамен айтқанда 3 млн. гульдендей ақша қарызға алды. Бұл ақшаның барлығы қайтаруға мәжбүр болған Филипптің шет елдегі қарыздарына төленді.
Бірақ алған қарызды нидерландтық қаржыгерлерге де қайтару керек болатын. Испан каролі ақшаны қайтармау жоспарымен 1557 жылы испан мемлекетін банкрот болды деп жариялады. Бұл нидерланд қаржыгерлеріне үлкен шығын алып келді.
Негізі саудасы мен өнеркәсібі жаңа дамып келе жатқан ел үшін ақшаның ел ішінде айналымда болуы үлкен маңызға ие. Ақша біріншіден, саудада керек. Сауда айналымын тоқтатпай жүргізіп отыру және жаңа сауда орындарын ашу ақшаға бағынышты әрекеттер. Ал ол кезде мұндай қолайсыз кезеңдерге арнап сақталған ақша жоқ болатын. Бұл әрекеттер өз кезегінде экономикаға серпін береді. Әр түрлі көлемдегі өндріс орындарын ашып, дамыту үшінде нақты ақшаның қолда болғаны керек. Экономика саласындағы сауда мен өнеркәсіптің дамуы кедей халықты өз жағдайларын жасауға мүмкіндік жасайтын жұмыс орнымен қамтамасыз етеді. Айналымдағы еркін ақшаның сыртқа қайтарымсыз кетуі нидерланд экономикасын апатты жағдайға алып келді. Шаруалардың кедейленгені соншалық тамақ тауып жеу үшін үйі мен дүниесін сатып, қаңғып кетті. Ол ақша экономикалық жүйеде содан кейін екінші орын алатын мануфактураның кең қанат жаюуына да мүмкіндік жасайтын.
Дегенмен, XIV ғасырдан бері экономикалық даму жүйесі кең ауқымды даму арнасына түсіп алғандықтан, Нидерландия біраз есеңгіреп қалғанмен, көп ұзамай есін жинады. Бүкіл қаражатынан бір күнде айырылған қиын жағдайдан шығу нидерландияның мүмкіндіктерін айқындап берді. Филипп ІІ өзінің бұрынғы саясатын жалғастырды. 1560 жылы Испания жүн импортының баж салығын 40% көтерді. Осыған байланысты Нидерландияда импорт екі есеге қысқарды. Бұл нидерланд халқына жасалған қанаушылық әрекеттердің бірі еді. Сонымен бірге, испандықтардың Нидерландқтар бұған қалай әсер берер екен деген сыни әрекеті десе де болады. Бұл сын Нидерландқтарды естен тандырарлық жағдайда қалдырды. Бұл жерде мата шығаратын мануфактуралар көп пайда беретін. Енді жоғарыдағы испан қанаушыларының туғызған қиындықтарынан кейін матаға қажетті шикізат өнімдерін өздерінде өндіруде көп қиындықтар туғызды. Сондықтан мануфактуралар қажетті жүнді Испаниядан ала бастады.
Нидерландқтардың басқа жолы қалмағандықтан не үлкен экономикалық аппатпен өндірісін жабады, не кез-келген шартқа келісетіндігін испандықтар өте жақсы білді. Өйткені Англия мен басқа еуропалық мемлекеттер ол уақытта нидерландияны қажетті шикізатпен қамтамасыз ете алмайтын еді. Бұл Нидерланд экономикасына үлкен соққы болып тиді.
Қалыптасқан жағдай осы жерде XIV ғасырдағы Француз каролі Филипп IV-тің Фландрияны көтеріліске алып келген жағдайға ұқсас. Өндірістік қалаларға карольдің ауыр салықтар салуы халықтың наразылығын тудырған. Кароль Фландрия арқылы Англияға зиан жасамақ болған. Нақтырақ айтқанда ол Фландрия саясатына ықпал ете отырып жауына қарсы пайдаланғысы келді. Бірақ Филиппен арадағы саяси қатынасқа қарағанда Англиямен арадағы экономикалық қатынас күштірек болып кішкентай Фландрия Француз патшасынан қорықпай ашық қақтығысқа шықты. Өкінішке орай фландриялықтардың батыл әрекеті француз әскерінің қатты соққысымен басылды. Жеңістен кейін Филипп патша Фландрияның теңіз жағалауындағы бөлігін өз қарауында ұстап, Франциядан сырт жерлерден шикізат алуға тыйым салды. Бұл Нидерланд саудасының XIV ғасырдың өзінде сыртқы импорт-экспортқа тәуелді болғанын көрсетеді. XVІ ғасырда өндірістің дамуына және сауданың көлеміне байланысты бұл тәуелділік экономикалық құрылыстың негізі болып қалды.
Испан каролі Филип ІІ баж салығын көтергендіктен сырттан алынатын шикізатқа тыйым салмады. Бірақ Нидерландқ саудагерлерге испан колонияларына баруға рұқсат бермеді. Ал англо-испан қақтығыстары Англиямен арадағы саудаға зиянын тигізді. Нидерландияның шет елдермен саудасының кең дамығандығын бұл жерде ешқашан болып көрмеген, флоренциялық дипломат және тарихшы Людовико Гвиччардини: «Нидерландияда шет елдік саудагерлер әлемнің басқа елдерімен салыстырғанда, барлық жерде еркін жүреді екен» деп жазғандығынан аңғаруға болады. Сол заманның көзі ашық адамының айтқан сөзі XVІ ғасырда нидерланд жерінде сауда орындары экономикалық жүйеде үлкен орынға ие болғанына дәлел болады. Мұндағы сауданың дамуымен бірге Филиппке осы аймақтан жылына 2 млн. флорин табыс тұрақты түсіп отырды. Бұл қаржы Испанияға бағынышты өлкелерден түсетін барлық табыстың тең жартысы еді. Мысалы: Испанияға Италиядан жылына 1 млн., Жаңа Әлемнен 0,5 млн., Испанияның өзінен 0,5 млн. салық жиналған. Кішкентай Нидерланд жері үшін бұл өте үлкен соққы болды. Филипп ІІ нің жоғарыда көрсеткен қысымдарының барлығы халық арасында үлкен наразылық тудырды. Сонымен қатар, кальвинистер мен анабаптистер өндірістік ірі қалаларда, Фландрия, Брабант, Голландия, Фрисландия және басқада провинциялардың елді мекендері мен тұрақтарында өз идеяларын жеткізуде үлкен жетістіктерге жетіп, халықтың қолдауына ие болды. Олар енді өз ойларын халық көп жиналған алаңдарда ашық насихаттай алатын дәрежеге жетті. 1561 жылы Валансьеде жаңашыл идеалистердің насихатынан кейін жандармерия мен магистрат мүшелерін қуып, өртегелі жатқан екі еретикті босатып алды. Ерестіктердің орталығы болған Антверпенде 1564 жылы монах Кристоф Фабрициюсті өлім жазасына кесу кезінде халық пен сақшылар арасында қақтығыс болды.
Иконаға қарсы көтеріліс
өңдеу
Иконаға қарсы болған көтеріліске қатысушылар испан қанаушылығынан әбден титықтаған шаруалар мен қала кедейлері болатын. Өйткені, салықтың ауырлығнан байлардың өзі қиналып жатқанда, кедейлер мүлде далада қлған еді. Көптеген адамдар тұрғылықты мекендерінен кетіп, жат жерлік басқыншыларға қарсы соғыс бастады. Бірақ бұл көтеріліс біріншіден, көтеріліс қатарында қоғамның барлық өкілі болмады; екіншіден, қозғалыс бүкіл қоғамдық сипатқа ие болмады; үшіншіден, барлығын топтастырып, ұйымдастыратын талантты қол басшылар болмады. Осныдай әлсіздітері көп көтеріліс бір жылдан кейін оңай басылды. Көтерілісшілер не істеді? дегенге келер болсақ. Бақылаудан шығып кеткен көтерілісшілер иконалар мен католик шіркеулерін бұзды.
Революцияның уақытша жеңіске жетуі (1572—1585)
өңдеу
Гент бітімі
өңдеу1576 жылы қазанда Гент қаласында билікті өз қолына алған Бас штаттың жиналысы болды. Елдегі төңкерістік жағдайға қарамастан патрициаттардың, саудагерлер, католиктер құрамы толық жиналды. Жиналыста солтүстік провинциялардан келген депутаттар пікірлерін ашық айтты. 1576 жылы 4 қарашада испан жалдамалылары Антверпен цитадельінен шығып қаланы қырғын мен тонауға ұшыратты. Мәліметтерге қарағанда сол жолы Антверпеннің 8 мың тұрғыны қаза тапқан. Мыңдаған үйлер өртенген [7. 152]. Осы келеңсіз оқиғадан кейін Антверпен әлемдік экономикалық жүйедегі ықпалдылығын жоғалтты. Шарасыз қалған Бас штат 8 қарашада асығыс түрда дайындалған «Гент бейбітшілігі» келісімін жариялады. Аталмыш құжатта мынандай мәселелер қабылданды:
- испан әскерін елден шығару;
- герцог Альбаның кезінде күшіне енген еретиктерге қарсы заңдар жинағы «плакаттардың» күшін жою;
- аталмыш заңдар бойынша тұтқындалған адамдарды босату және сол заң аясында тәркіленген жер мен мүліктерді қайтару;
- Филипп ІІ-нің билігін насихаттау;
- Католик дінінің құқығын қорғау;
- Кальвинизмге тыйым салып, таралуына тосқауыл қою;
- Бүлікшіл Испан жалдамалыларына қарсы әскери операция ұйымдастыру;
- Нидерландқ көтерісшілер тәркілеген шіркеу жерлерін қайтару;
Сонымен қатар, келісім бойынша Голландия мен Зеландияның саяси статусы автономды болып қалдырылды. Бірақ оларға кальвинизмді таратуға және аталмыш діни ағымның басқа жерлердегі ошақтарына көмек берулеріне тыйым салды.
Он сегіздер коммитеті
өңдеуНаместниктің сатқындығы Фландрия, Брабант және оңтүстік провинциялардан бастау алған жаңа саяси-әлеуметтік келбеттегі революцияның басталуына себепкер болды. Нидерлан тұрғындары үшке бөлінді. Біріншісі, Испанияның саясатын қолдаушы католиктік дініндегі ақсүйектер, саудагерлер, қала патрициаттары Филипп ІІ мен келісімге келудің жолын іздеді; екіншісі, Ұлт-азаттық соғысқа бекінген кальвинистік ағымды қолдаушы ірі және ұсақ буржуазия, қала халқы шаруалар; үшінші, басқыншы Испан саясатына қарсы, бірақ елдегі түбегейлі төңкерістің бақылаудан шығып кетуін қаламайтын ханзада Оранский бастаған ақсүйектердің бір тобы бейтарап бағыт ұстанды; Сатқындыққа ашуланған халық магистраттарды орнынан алып, испандықтарды қолдаушы басшыларды тұтқындады және католик дінін таратушыларды елден қуды. Брюсельде, Антверпенде, Ипрда және Гентта революциялық бағыттағы «Он сегіздер коммитеті» құрылды. «Он сегіздің» құрамына кальвинизмді қолдаушы буржуазия өкілдері, адвокаттар, цех шеберлері, саудагерлер, қала патрициаттары кірді. Коммитет мүшелері өздерінің басты міндеттері қалалар мен елді мекендерді испан басқыншыларынан қорғау деп есептеді. Бірақ уақыт өте келе олар саясатқа араласып, қалалрды басқаруға араласып, магистраттарды қатаң бақылауға алып, өз қалағандарын жүзеге асырып отырды. Мысалы: Брюсельде «Он сегіздер коммитеті» мемлекеттік кеңес пен Бас штатқа қысым жасап мемлекеттік қызметтерде маңызды орындарда отырған испан патшасының өкілдері мен олардың жақтастарын қызметтен кетіруді және халықты қаруландыруға рұқсат беруді талап етті. Дегенмен, «Он сегіздер коммитетінің», кальвинист консисторлардың және халықтық қозғалыстың және қалталы буржуазияның әрекеттері бір мақсатта болғанмен, бір бағытта бірікпеді. Нәтижесінде ұлт-азаттық қозғалысты ұйымдастырып, басқарушы орталық болмағандықтан Нидерланд жері Испан үстемдігінен құтыла алмады. Өз билігін күшейтуді көздеген ханзада Оранский осыны пайдаланып 1577 жылы Брюссельге келіп, өз жақтастарының жанкешті әрекетінің нәтижесінде Брабант провинциясының руворды (төтенше жағдайлардағы ниместник) дәрежесіне қол жеткізді.
Жан-жақты қысымға душар болған Испанияны жақтаушы ақсүйектер осы уақытта Фландриядағы билікті қолдарына алып, оның астанасы Гентті өз орталықтарына айналдыруға талпынды. Бірақ 1577 жылғы қазан айындағы Гент тұрғындарының көтерілісі олардың жоспарын іске асырмай тастады. Кертартпа ақсүйектердің басшысы герцог Арсхот пен оның жақтастары тұтқындалды. Фландрияда толығымен «Он сегіздер коммитеті» мен консисторлардың билігі орнады. Осы оқиғадан кейін «Гент бейбітшілігінің» ресми түрде күші жойылды деп жарияланбағанмен, іс жүзінде аталмыш құжат еш жерде ескерілмейтін болған еді. Нақтырақ айтқанда онда көрсетілген талаптар мен тиымдар орындалмады. Мысалы: «Он сегіздер коммитеті» кальвинистік идеядағы уағыздарын Нидерландияның барлық провинцияларында еркін жүргізе бастады. Бұрынғы билеушілерге бағынышты әскер жасақтары таратылды немесе қалалардан қуылды. Олардың орынына қалаларды қорғау үшін жаңа құрамдағы әскер жасақталды. «Он сегіздер коммитеті» шіркеу мүлкін тәркіледі және оны сатудан түскен қаржыға қаланың қажеттілігіне, әскердің шығынына, сонымен қатар, 1539 жылғы көтерілісті басу кезінде Карл V жойып жіберген цехтық-муниципальдық құрылысты қалпына келтіруге жұмсады.
XVI ғасырдың алғашқы жартысындағы Нидерландияның экономикалық дамуы
өңдеуСXVI ғасыр Нидерландияда гүлдену кезеңі болды және Европадағы халық ең тығыз орналасқан мемлекет болды. Нақтырақ айтсақ, мәліметтерге қарағанда шағын аумақта 300-ден аса қала және 6500 дей елді мекен орналасқан.
Нидерландияның экономикалық даму ерекшеліктеріне байланысты әр аймақтарға әр түрлі дамығанмен, қарқыны шамалас болды. Экономикалық даму ерекшеліктеріне байланысты былай топтасты: Фландрия және Брабант – орталық өнеркәсіптік аудан; орталығы Голландия мен Зеландия болып есептелетін солтүстік өнеркәсіптік провинциялар тобы; ауыл шаруашылғы басым дамыған – Артуа, Люксембург, Намюр, Гельдерн.
Ескі Фландрия және Брабант провинцияларындағы – Гент, Ипр, Брюссель, Лувенде қалаларында ХІІІ ғасырдың өзінде дамыған цехтық қолөнер және кең салалы сауда орталығы ретінде танымал болатын. Бірақ, XVI ғасырдың ортасына қарай цехтық жүйе құлдырауға кетті. Сауда айналымында жоғары орын алатын шұға шығаратын цехтар елді мекендер мен жаңадан көркейіп келе жатқан Хондсхоте, Валансьене, Антверпене сияқты қалалардағы жүн иіретін мануфактуралық өнеркәсіппен бәсекеге қабілеті жетпей өзінің экономикалық маңызын жоғалтты. Басқа цехтарда сыртқа бейнесін сақтағанымен біртіндеп ыдырап, қатардан шыға берді.
Билікте отырған цех иелері дамып келе жатқан өдірістік өнеркәсіпке қарсы қатал күрес жүргізді. Сонымен бірге, қолында билігі бар монополистердің осы әрекетінің салдарынан шеберлер жеке қолөнер шеберханасының иегері болу мүмкіндігінен түбегейлі айырылған жалдамалы жұмысшы дәрежесіне дейін төмендеді. Көптеген цехтардың шеберлері өсімқорлар мен алыпсатарлардың жемі болып кедейленіп, өз мүмкіндіктері мен саудадағы еркіндіктерінен айырылды. Есесіне мануфактура формасындағы жүннен, жібектен мата, кілем, түсті кілем, шишадан, теріден және металдан заттар өндіретін өнеркәсіп орындары жылдам дами бастады. Фландрия мен Брабант провинцияларында орталықтандырылған және сонымен қатар, үйінде жұмыс істейтін қалалық және ауылдық қолөнер шеберлері мен аралас түрдегі мануфактуралар ағынатын шашыраңқы мануфактуралар пайда болды.
Брабанттың ең үлкен портты қаласы Антверпен өте маңызды сауда және қаржы орталығына айналды. Сыртқы саудадағы тауар шығаратын Брабант пен Фландрия қалаларындағы монуфактуралардың барлығы дерлік осы порт арқылы шет жерліктермен байланысты. Өте қолайлы және кең орналасқан портқа испан, партугал колонияларынан және әлемнің әр түпкірінен келген мыңдаған кемелер тоқтайтын. Антверпенге Европаның сол кездегі ірі қаржыгерлерінің барлығының конторы жиналды. Голландия, Зеландия және Утрехт провинцияларында да ескі цехтар жаңа мануфактуралық өнеркәсіптермен бәсекеге шыдамай жабыла бастыды. Бұл аймақтарда әсіресе кеме құрастыратын өнеркәсіптер қарыштап дамыды. Бұл процесстің нәтижесінде цехтардың шеберлері мен шағын жеке кәсіпкерлікпен айналысатын қолөнершілер кедейленіп мануфактураларға тәуелді жалдамалы жұмысшылар дәрежесіне төмендесе, есесіне жаңа өсіп шыққан буржуазия өкілдері, нақтырақ айтқанда мануфактура иелері одан әрі байып ірі қаржы иелеріне айналдырды.
Амстердам, Антверпен секілді ірі өндірістік қалаларға ауылдық шаруашылықпен айналысушы халық тәуелді болды. Яғни, жаңа заманғы өндіріс орта ғасырлық шаруашылықты басып озды. Бұл қалаларда сауданың дамығаны соншалық шет мемлекеттерден келген саудагерлердің барлығы тек көтерме саудамен айналысты. Өйткені аталмыш қалалардың базарынан өзге жерлерде тапшы болып есептелетін кез-келген тауар алатын мұмкіндік болған. Сондықтан, тауарын жекелеп сатып уақыт өткізгеннен, келесі аялдамасында өтімді болатын затты көтерме бағада алып сапарын жалғастырған пайдалы болды. Солтүстік провинциялардың экономикалық жүйесінде негізінен балық шаруашылығы мен сауда басым болды. Амстердам, Зеландияның – Мидельбург, Флиссинген порттары Англия, Шотландия, Прибалтика, Газа және Орыс мемлекеттерімен қызу сауда жүргізді. Ауылшаруашылығы кейіндеп қалған Гельдерн, Дрент, Оверейсель провинциялары голланд және зеланд порттары арқылы мал шаруашылығы өнімдерін саудаға шығарып, сол порттар арқылы өздеріне қажетті нан және басқа да тауарлар алып отырды.
Осы XVI ғасырда Фландрия мен Брабент ауыл шаруашылығында жалға беру жүйесі қалыптасты. Дворяндық жер телімдерін сатып алған фермерлер мен бай қалалықтар шаруашылқпен айналысушы дворяндарды ығыстыра бастады. Голландия мен Зеландияда батпақты жерлерді құрғатуға көп күш жұмсалды. Пельдер деп аталатын құрғатылған батпақты жерлер, көп ақша жұмсап осы жерлерде өнеркәсіп түріндегі ірі сүтті-мал шаруашылығын дамытатын фермерлерге көптеген талаптармен жалға берілді. Нидерланд экономикасында қалыптасқан жалға беру жүйесі арқылы баюды көздегендер мұнымен тоқтамады. Енді олар жер иеліктері бар шаруалар мен әлсіз дворяндары тонап мүлкін талан-таражға ұшырату арқылы қыспаққа алып жерлерін тартып алу арқылы жалға берілетін жерлердің көлемін ұлғайтып отырды. Осындай әрекеттердің салдарынан шаруалар мануфактураның тұрғылықты жері жоқ жалдамалы жұмысшыларының қатарын толықтырды.
Осы процестердің нәтижесінде XVI ғасырда Нидерландияда өте бай буржуазия мен оларға жалдамалы жұмысшы тобы қалыптасты.
Негізі саудасы мен өнеркәсібі жаңа дамып келе жатқан ел үшін ақшаның ел ішінде айналымда болуы үлкен маңызға ие. Ақша біріншіден, саудада керек. Сауда айналымын тоқтатпай жүргізіп отыру және жаңа сауда орындарын ашу ақшаға бағынышты әрекеттер. Ал ол кезде мұндай қолайсыз кезеңдерге арнап сақталған ақша жоқ болатын. Бұл әрекеттер өз кезегінде экономикаға серпін береді. Әр түрлі көлемдегі өндріс орындарын ашып, дамыту үшінде нақты ақшаның қолда болғаны керек. Экономика саласындағы сауда мен өнеркәсіптің дамуы кедей халықты өз жағдайларын жасауға мүмкіндік жасайтын жұмыс орнымен қамтамасыз етеді. Айналымдағы еркін ақшаның сыртқа қайтарымсыз кетуі нидерланд экономикасын апатты жағдайға алып келді. Шаруалардың кедейленгені соншалық тамақ тауып жеу үшін үйі мен дүниесін сатып, қаңғып кетті. Ол ақша экономикалық жүйеде содан кейін екінші орын алатын мануфактураның кең қанат жаюуына да мүмкіндік жасайтын.
Солтүстік және орталық провинциялардың экономикалық дамуы бір негізде қалыптасқанмен белгілі бір дәрежеде өзгешеліктер болды. Уақыт өте келе бұл өзгешеліктер ұлғая түсті. Фландрия мен Брабанттағы мануфактуралар жүн өндіретін Испаниядан әкелінетін жүнге және Испанияға бағынышты сауда заңдылықтарына икемделді. Сонымен қатар бұл провинциялардағы ақсүйектер саяси ыпалды қатты пайдаланды. Жерді сатып алған қалалық байлар өз иеліктеріне өткен аумақта орналасқан шаруаларды өз қалағандарынша қанады.
Шаруашылықтың жаңа үлгіге тез икемделуі мен жалға беру жүйесінің дамуына қарамастан, орталық провинциялар жерге қатысты көптеген ескі феодалдық борыштармен шатасып кетті. Сондықтан бұл провинцияларда ішкі сауда жәй дамыды. Антверпеннің саудасында алыпсатарлық басым болды. Бұл қаланың жеке кемелері болмады, жағалауда тоқтаған мыңдаған кемелердің барлығы өзге елдер мен қалалардың сауда кемелері болды. Мұның барлығы Фландрия мен Брабант экономикасын айтарлықтай әлсіретті және Испанияға бағынышты етті. Бұл провинцияларда XIV ғасырдың өзінде-ақ алғашқы мануфактуралар пайда бола бастаған еді. XVI ғасырда мұндағы жалдамалы еңбек жүйелі түрге енеді де, кең тараған тауар өндірісті-капиталистік қатынастардың дамуында алғышарттар қалыптастыра бастайды. Ірі өзгерістер Фландрия мен Брабанта провинцияларда, сондай-ақ ірі жер қатынастары түзілген салаларда жүзеге асады. Көптеген шаруалар осы кездің өзінде феодалдық құқықтағы жердің жалдаушылары мен ерікті иелері бола бастайды. Дворяндар біржолата жерді пайдаланудан алшақтай, одан жалға алынатын қаржылай рентамен де қанағаттануға төселеді. Дворяндардың шаруашылық өмірден ығыса бастауымен қатар, деревнялардың бірігу процесі де орын алып жатады. Дворяндық жерлердің бір бөлігі біріккен иеліктерге саудаланып, фермерлер мен бай бюргерлердің қолына көшеді.
Ал солтүстік провинцияларда бәрі керісінше, салыстырмалы түрде артта қалған ауылшаруашылығымен айналысушы провинциялардың өзі тауар-ақша қатынасына тартылды. Голландия, Зеландия және Фрисландия жерінде ақсүйектер көп жер иеленбеді. Сонымен қатар аталмыш провинцияларда ежелден келе жатқан жекеменшік жер телімдеріне иелік ететін еркін шаруалар болды. Ішкі сауда, сонымен бірге өндірістік қатнастардың дамуы кең қанат жайды. Заманына сай жарақталған теңіз флоттары және Англиямен, Балтық жағалауы елдерімен және Ганзамен сауда қатнастарының болуы солтүстік провинциялардың экономикасын толықтай Испаниядан тәуелсіз етті. Испанияның өзі Голланд көпестері алып келетін нанды тұтынды. Солтүстік сауда орталығы ретінде Амстердам қаласы жылдам дамыды.
Нидерландияның екі ірі экономикалық орталығы – оңтүстіктегі Антверпен мен солтүстіктегі Амстердам арасында үлкен бәсекелестік жүрді. Бірақ уақыт өте келе оңтүстік орталық бәсекеге қабілетсіздік танытып әлсірей бастады, есесіне солтүстік аймақтың бас қаласы күшейгеннің үстіне күшейе берді.
Геннегау, Артуа, Люксембург, Намюр, Гельдерн провинцияларында ақсүйектердің ықпалы басым болды. Сондықтан бұл аймақтарда өндіріс жай дамыды. XVI ғасырдың ортасында Нидерландия жаңадан қалыптасып келе жатқан әлемдік капиталисік жүйеде жетекші орын алды. Мәліметтерге қарағанда XVI ғасырдың ортасында Нидерланд экономикасындағы импорт 20 – 22 млн., ал экспорт 16 млн. гульденді құраған. Аталған қаржыға порттарда көрсетілетін түрлі қызметтерден, баж салығы мен басқада жиналатын қаржыларды қосатын болсақ Нидерландия экономикасының қуатын байқауға болады.
Біріккен Нидерланд провинциялары Республикасының тәуелсіздік алуы
өңдеу
Ағылшындар мен голландықтардың бәсекелесінде, Балтықта голландықтардың позициясы ерекше мықты болатын. Балтық теңізінің жағалауынан Батыс Еyропаға маңызды тауарларды: кемелік құрылыс ағаш, кенеп (кенептен, кендірден тоқылған мата және көптеген маңызды тауарларды таситын. Нақты мәліметтердің жетіспеуінен, Балтық саудасына ағылшындықтардың ену тенденциясын дәл анықтау қиын. Осыған екі көзқарас болып тұр. Біріншісі - дәстүрлі, оған көптеген зертеушілер сүйенеді, яғни ағылшындардың Балтыққа қатысуы үздіксіз өсіп отырды және егер де XV ғасырда Англияның Балтықпен саудасының маңызды бөлігі арасындағы делдал ганзейліктердің қолында болса, XVI ғасырдың екінші жартысында үкіметтің қолдауына ие болған ағылшын көпестері Балтық елдерімен сауданы өз қолдарына алды, ал бұл процестің нәтижесінде, 1579 жылы 17 тамызда Елизаветаның хартиясында жарқын көрініс тапқан Эстландия немесе Балтық компаниясының құрылуы болды. Ағылшын сауда экспансиясы XV-XVIII ғасырлардағы дәуірдің символына айналды. XV ғасырдың өзінде ақ ағылшын көпестері Ганза бақылауларынан құтылуға тырысты, XVI ғасырда олардан құтылды да, сонымен үкіметтің барлық күшінің қолдауымен Англияның коммерциялық кезеңі басталды. Балтық теңізінің аймағы ағылшындардың сауда экспансиясының бір бағыты болды, сондай-ақ 300 жылға жуық ағылшындардың қызығушылығында болды.
Aғылшын үкіметі Нидерландияны өздерінің жылдам қарқынмен дамып келе жатқан болашақ бақталасы ретінде танитындықтан мүмкіндікті пайдаланып шиеленіскен саяси жағдайды өз пайдаларына шешуді көздеді. Мемлекеттің көздеген саясатын жүзеге асыру граф Лестерге жүктелді. Лестер 1587 жылы желтоқсанда Лестер провинциялар бірлестігіне келді [19. 56]. Провинцияларға Испаниямен, Франциямен және олардың одақтастарымен сауда жасасуға тыйым салды. Ол билік өкілдерінің, консисторлар мен радикалдардың арасындағы қатнастардың нашарлығын пайдаланып, оларды бір-біріне айдап салды. Испандықтармен соғыста оның әскері жеңіліс тапты. Бас штаттың бос шығындалуды тоқтатып, келісім шарттағыдай қарым-қатнасты қалпына келетіру және испандықтарға қарсы соғыста жеңуді қамтамасыз ету туралы талаптарын елемеді. Лестердің Филипп ІІ мен бейбіт келісімге қол қоюы туралы Англиядан келген құпия нұсқаулықтың қолға түсуі, Елизавета мен оның қолшоқпарының шын мақсатын әшкере етті. Осыдан кейін Амсердам мен басқа бірнеше қалада көтеріліс жасап басып алу жоспарлары да жүзеге аспай қалды. Алданғанын білген Нидерландқтар одан теріс айналды. 1587 қараша айында граф Лестер Англияға қайтып кетті. Осы оқиға мен герцог Анжуйскидің сәтсіздіктері провинциялар бірлестігін басқарушы ақсүйектерді тәуелсіздік жолында жат жерліктердің көмегіне сүйенудің мүлде пайдасыз екендігіне көздерін жеткізді. Аталмыш сатқындықтың Нидерландқтарға тигіген пайдасы олар батыл шешім қабылдап провинциялар бірлестігін республикаға айналдырды. Біріккен провинциялар республикасының жоғарғы билеуші органы – Бас Штат, ал мемлекеттік құрылысы республикалық болды.
Билеуші топ саясаттың көптеген сақ қадамдарын меңгерді. Ян фан Олденбарнофелт секілді ірі ұлттық саяси қайраткерлер пайда болды. Ян фан Олденбарнофелт іс жүзінде республиканың бүкіл ішкі және сыртқы саясатына басшылық жасады. Осы кезде ханзада Оранскийдің ұлы Морис Нассауский де өзінің батыл саясаты мен қабылетті қолбасшы ретінде көзге түсіп, халықтың қолдауын тапты. Ол Лестер келместен бұрын Нидерланд жерінің статхаудері болып сайланған еді. Бірақ ол кезде оның жастығы мен тәжірибесіздігі саясатқа белсене араласып, ықпал етуіне көп кедергі болған. 1588 жылы Мористің басшылығымен Республиканың теңіз әскері Филипп ІІ нің Жеңілмес армадасына үлкен соққы берді. Ағылшындар үшін ең басты сауда тірегі Антверпен қаласы болды. XVI ғасырдың ортасында авантюристік-көпестер Компаниясы күшті болғаны соншалық, ішкі ағылшын нарығынан ганзейліктерді толығымен ығыстыруға күші жетті. Сондай-ақ дәл осы кезеңде aвантюристік-көпестер қаржысы ағылшын өкметінің несие берушісіне айналған. Сонымен бұл компанияның ықпалы үлкен маңызға ие болды.
Нидерланддан кейін ағылшын көпестерің қызығушылығында сөзсіз Балтық болды. XIV ғасырда ағылшын-балтық саудасы тек қана ганзей арқылы жүргізілді. XV ғасырдын аяғында ганзейліктердің қамқорлығы ағылшының сыртқы саудасының дамуына кері әсерін тигізді. XVI ғасырдың басында Англия өзінің сауда экспанциясын кеңейтуді белсенді түрде бастайды, ағылшын көпестері барған сайын елдің ішінде өздерінің позицияларын күшейте түседі. Ағылшын саудасынан шетелдіктерді біртіндеп ығыстыра бастайды, XVI - XVII ғасырларда Ганзaның жеңілдіктері біртіндеп жоғала бастайды, ал 1598 жылы Лондонда Болат сарайы жабылады. Осыдан кейін Англиямен қатынас тұрақты жүйеге түсті.
Францияның өз ішінде қиыншылықтар туып Нидерландияға бұрынғыдай араласуына мүмкіндіктері болмады. 1592 жылы Фарнез француздық католиктерге көмекке жасақталған экспедициялық әскерге қолбасшы болып тағайындалды. Ал 1596 жылы Испания кезекті тоқырау жағдайына тап болды. Көршілес ықпалды державалардың бастарына түскен қиыншылық Нидерландияның мемлекеттік жүйесінің қалыптасып нығаюына ықпал етті. 1588 – 1598 жылдар аралығында Морис Нассауский жеті провинция мен оңтүстіктегі біршама аудандардың тұтастығын қалпына келтірді. Республиканың ішкі саяси жағдайы біршама тұрақталып, экономикасында айтарлықтай ілгерілеу болды.
XVII ғасырдың басында біраз қиыншылықтар болды. Морис Нассаускийдің оңтүстікті азат ету мақсатында жасаған жорығы Голландияның бастартуынан кейін Нианортты алумен тоқтатылды. Голландияның оңтүстікті азат етуден бас тартуларының себебі, ежелгі қарсыластары Фландрия мен Брабанттың қайта жаңғыруынан қауіптенгендік еді. Испанияның экономикалық қиындықтарды бастан кешіруі, 1607 жылғы кезекті тоқырау мен Гибралтар маңында испан теңіз әскерінің Нидерланд флотынан тағыда жеңілуі оны Нидерландияның пайдасына шешілетін бейбіт келісімге көнуіне мәжбүр етті. 1609 жылы 1621 жылға дейінгі 12 жылдық бейбіт келісім жасалды. Келісімде Біріккен провинциялар Республикасының шекарасы мен тәуелсіздігі мойындалды.
Революция не пайда берді дегенге келер болсақ. Нидерланд буржуазиялық революциясы жеңіске жетті. Біріккен провинциялар Республикасы құрылып, аймақта жаңа басқару формасы қалыптасты. Бірақ 1579 жылы Утрехт униясымен кепіл берілген жаңа құрылыстағы буржуазиялық-демократиялық мемлекет 1789 жылдан кейінгі Франциядағыда толыққанды республикалық келбетке өте алмады. Жоғарғы билеу құзіреті жаңа салық енгізу, заң шығару, соғыс және бейбітшілік мәселелерін шешу секілді сұрақтарды жөнге салатын билік орны – Генералдық штатқа берілді. Ондағы провинциялардың делегациялары бір дауысқа ие болды. Бірақ олардың шешімі барлығы бірдей дауыс бергенде ғана күшіне енді. Голландияда басшылықпен тек ақсүйектер айналысты. Тек Фрисландияда ғана ақсүйектермен қатар қалалықтарда дауыс беруге қатысып тұрды.
Теңіз жолдары арқылы өзге жерлермен тығыз қарым-қатнастың орнауынан экономикасы мен мәдениетінде қарқынды дамулар болған Біріккен Нидерланд провинциялары Республикасы шамалы уақыттың ішінде сол заманғы Европадағы ықпалды мемлекеттердің қатарына кірді.
Әдебиеттер
өңдеу- Чистозвонов А. Н. Нидерландская буржуазная революция XVI века. М.: Издательство АН СССР, 1958.
- Политические и правовые учения в Голландии и Англии в период ранних буржуазных революций