Нөл (цифр)

Нөл (нөл лат. nullus  — ешқандай) — ешқандай, ештеңе, бос, құр дегенді білдіретін сандық таңба.

Араб цифрының қалыптасқан тарихы сандардың позициялық жазуын нөл санының таңбасының туындауымен тығыз қатынаста қарастырады.

Тоғызқұмалақ ойынына тиесілі отауларды әр цифрдың разрядтық ұясы екенін ескерсек, онда отау дегеніміз – 0 таңбасын тудырған алғышарт болып табылады. Демек, әуелде нөл қазіргідей ештеңе, құр, бос ұғымдарының мәні болмаған, керісінше, оның сандарды «тудырушы» құрсақ секілді мазмұны болған. Тоғызқұмалақ ойынының әрбір ұядағы жұ­мыртқаның 9 болуы туатын баланың 9 айлық мерзімді өтеу есебін де меңзейді. Бір қызығы, он­далған санақ жүйесі бар америкалық инктер­дің еуропалық кезеңіне дейінгі танымында нөл «сансыздықты, ештеңені» ұғымын білдірмейді, түркілік ұғымдағыдай нақты да мәні бар нәрсені меңзейді. «Нөл» таңбасы инктер мен майаларда сезілетін, ұсталатын (осязаемый) нәрсе күйінде: инктер үшін түйінсіз жіп, майаларда ұлу қабыршағы, ацтектерде жүгерінің дәнін қор­ғайтын собығы, қысқасы, әлдененің негізі. Бұл негіз нөл таңбасының әлдебір қорғаушы, қорушы, жыйнаушының және туындатушының рөлін көрсетсе, тоғыз­құмалақ отауларында да сол миссия сақ­талған – әр отау жұмыртқа жыйналатын ұя іспетті. Белгілі руна­та­нуш, ғалым Қар­жаубай Сарт­қо­жа­ұлының «…«Teg» сөзін бұған дейін В.Радлов (1894, 1897), В. Том­сен (1896), А. Н. Ме­лиоранский (1897), С.Е.Малов (1951), Т.Текин (1969) еңбектерінде «подобно», «словно», «как будто» деп аударып келді. «Тeg» сөзі жеке тұрғанда әрине бірнеше мағына береді…

Күлтегін, Білге қаған жазбаларында мәтіндерде «нөл» (0) деген мағына береді. «Нөл» деген сан затқа айналғанда «бар», бірақ, та көзге көрінбейді. Немесе «бос кеңістік» деген ауыспалы мағына береді» деген тұжырымы тоғыз ойынының тақтасындағы отау-ұяларға салынған «жұ­мыртқалардың» сан ретінде барға ай­налып, ал, ұя ретінде нөлді көрсетіп тұр­ғандығын тағы бір рет дәлелдейді. Алайда, «тег» сөзі қазақ тілінде әлдененің, әлдекімнің туындау мекенін бажайлататын да сөз.

Бұл түркілердің нөл таңбасы жөнін­дегі танымы мен ежелгі амери­ка­лық­тардың нөл­дік ұғымына сәй­кес­тігін көрсете оты­рып, ежелгі адам­зат өркениетімен түркілік танымның тығыз байланысын байқатады. Шын мәнінде біз нөлдің мазмұнын осылай ұғуымызға болады. Ал, оның түркілік түрі, пошымы қандай болған? Есімізге әлгі үнділік цифрды туындатқан нөлдің таңбасы шеңберше де, оның «шунья» (кейде «сунья») [8] аталғандығын алайық. Бұл атаудың басқы буыны қазақтың шұң+ғыл, шұң+қыр сөздерінің түбірін еске салады: шұң. Егер, «шунья» сөзін буынға бөлсек, мынадай көрініске тап боламыз: шұң+ұя, бұның түркілік мағыналы «шұңғыл ұя» ұғымын беретін ежелгі нұсқасы болғандығы аңғарылады. Алайда, ойын тақтасының отауларына көз салсақ, олардың шынында да шұңғыл ұя екеніне көз жетеді, ал, ұядағы тастар – жұмыртқа іспетті. Енді бүгінгі нөл цифрының таңбасы – эллипс тәрізді таңба: 0. Бұл таңба ернеуі шеңбер «калах» аталатын африкалық-таяушығыстық ойын­ның отауынан гөрі түркілік ойынның отау ернеуін еске салады. Осыдан келіп, бүгінгі «0 цифрының анасы – тоғызқұмалақ ойынының тақтасы емес пе екен» деген жорамал ойға орала береді.

Бұған қоса, араб тілінде нөл таңбасы «сыйфыр», «сыфыр» аталады. Шынында да, отаудағы заттай сандарды нөлге айналдырудың бір жолы – оның ішінен құмалақтарды аластау – сыпыру, тазарту болып табылады. Демек, нөл цифрының арабша «сыйфыр» болып аталуына түркілік «сыпыр» – «тазарт» сөзінің қатысы болуы да ықтимал.