Ой қорытынды

Силлогизм (ағылш. syllogism, грек. συλλογισμός - syllogismos, 'қорытындылау, тұжырым') — логикалық ойлау формасы, абстрактілі ойлаудың маңызды түрі — силлогизм жолымен қол жеткізілген білім. Болмыс туралы білімді логикалық пайыммен ұғым, пікір, ой қорытынды формасында тұжырымдаймыз. Ойлаудың бұл формалары дүниетаным қалыптастырудың негізгі әдісі есептеледі.

Силлогизм — бір немесе бірнеше пікір қоспасынан шыққан жаңа пікір түріндегі ойлау формасы. Егер негізгі алғышарт дұрыс болса, шығарған ойқорытынды да дұрыс болады.

Берілген пікірден қорытынды шығару үшін ол пікірді мазмүны бойынша белгілі тәртіпте бір-бірімен байланыстыруымыз керек. Кездейсоқ қатар келетін пікірден қорытынды шығаруға болмайды. Өйткені, оларда ортақ мазмұн жоқ. Мысалы, мына екі пікірден қорытынды шығаруға болмайды: "Барлық құстар — жануар", "Капиталистердің бәрі — қанаушы", өйткені бұл пікірлердің арасында логикалық байланыс жоқ.

Дедуктивті пайымдау қорытындынын көп тараған айрықша формасын логика атасы Аристотель силлогизм (грек. "силлогизм"— жинақтау, корыту) деп атаған болатын. Бұл термин осы күнге дейін сақталып келеді. Силлогизм дегеніміз — екі немесе одан да көп алғышарттардан қорытынды, шығаратын дедукциялық ой қорытынды. Дедукциялық ой қорытынды немесе силлогизм — біреуі міндетті түрде жалпы пікір болатын екі пікірден үшінші пікір шығаратын ой қорытынды.

Мысалы: Барлық оқушылардың күнделігі бар. Дәурен — оқушы. Яғни, Дәуреннің де күнделігі бар.

Қарапайым силлогизм және полисиллогизм

Дедуктивті ой қорытындыға тән формасы — қарапайым силлогизм болып табылады. Қарапайым силлогизм екі сілтемеден және корытындыдан тұрады. Ал егер бірнеше қарапайым силлогизм бір ой қорытынды түрінде біріксе, онда ол күрделі силлогизм немесе полисиллогизм деп аталады.

Қарапайым силлогизмнің жалпы тәртіптері. Қарапайым силлогизм ақиқат сілтемелерді қатаң сақтамай, ақиқат қорытынды жасауға болмайтын жеке ережелерге бағынады. Осы ережелердің көмегімен силлогизмдік ой корытындылардағы қателіктерді табуға болады.

Силлогизмнің 7 ережесі

Силлогизмнің жалпы 7 ережесі бар: үш термин және төрт сілтеме ережелері.

Терминдер ережесі:

1. Әрбір силлогизмде үш термин ғана болуы керек.
2. Орта термин сілтемелердің біреуіне белінуі керек.
3. Егер термин сілтемелерге бөлінбесе, онда ол қорытындыда да бөлінбейді.

Сілтеме ережелері:

1. Екі қанағаттанғысыз сілтемелерден корытынды шығаруға болмайды.
2. Егер сілтемелердің біреуі канағаттанғысыз болса, онда қорытынды да канағаттанғысыз болады.
3. Екі жекеше сілтемеден қорытынды жасауға болмайды.
4. Егер сілтемелердің бірі жекеше болса, онда корытынды да жекеше болады.

Силлогизмнің аксиомасы

Силлогизмнің үш терминінің (P-M-S) арасындағы қатынастар адамның ойлау практикасында сан мың рет қайталана келе, аксиомальщ сипатқа ие болады. Ал аксиома дегеніміз — ақиқаттығы өзінен-өзі көрініп тұрған, арнайы дәлелдеуді қажет етпейтін қағида екенін математикадан білеміз. Сондықтан да силлогизм адамның ой корытындысының табиғи формасы. Силлогизмнің аксиомасы терминдердің (ұғымдардың) көлемі жәнө белгілері жағынан екі түрлі тұжырымдалады.

Индуктивті пайымдау

Ғылым мен практиканың кез келген саласында таным үдерісі эмпириялык танымнан, яғни жеке нәрселер мен күбылыстардың сапалары мен қасиеттерін талдаудан басталады. Бір тектес табиғат және қоғам кұбылыстарын бақылау барысында зерттеуші ұқсас нәрселердің бөрінде кайталанатын белгілі бір касиеттерін табады. Олардың ұдайы қайталана беруі: ол қасиеттер белгілі бір топка, таігқа жататын барлық күбылыстар үшін ор- так жалпы қасиет екенін көрсетеді. Сөйтіп, жекеше білімнен жалпы білімге көшудің логикалық формасы — индукция әдісі қолданылады.

Индукциялық ой қорытындының негізгі идеясы — жеке айғактарды жинактап, жалпы ой корытып шығару. Бұл жалпылау өзінің мазмұны мен маңызы жағынан алуан түрлі — күнделікті карапайым іс — практикалық әрекеттен бастап, ғылымдағы тәжірибелік жалпылау немесе ғылымдардың ең жалпы заңдарын қорытып шығару.

Индукциялык ой қорытындының негізіне бір топқа жататын құбылыстарда қайталанатын белгілер жайлы тәжірибе жолымен шығарылған жеке-дара жағдайлар алынады. Дедукциялык ой корытындымен салыстырғанда, индукциялық ой корытындының ақиқат сілтемелері әрдайым кажетті түрде ақиқат корытынды бере бермейді, өйткені индукциялық ой қорытынды жеке деректерге, тәжірибелік мәліметтерге негізделетіндіктен, ол деректердің барлық көріністерін түгел қамти алмайды. Тәжірибенің толық аяқталу-аяқталмауы индукциялык қорытындының логикалық сипатына айтарлыктай әсерін тигізеді. Сондықтан индукциялық қорытынды, негізінен, ықтималдық сипатта болады.

Тәжірибелік зерттеудің толықтығына, аяқталған- аяқталмағандығына қарай индукция толымды және толымсыз болып екі түрге бөлінеді.

Толымды индукция

Толымды индукция дегеніміз — белгілі бір құбылыстың барлық жағдайларын толық қамтитын алғышарттардан жалпы қорытынды шығаруымызға болатын индукциялык ой корытындының бір түрі.

—Өткен аптаның бірінші күні ауаның температурасы — 20°, екінші күні де — 20°, ал қалған күндері — 20° болғанын байқадық. Осы күндер жиылып, бір апта болады. Осыдан келіп біз өткен апта бойына ауаның температурасы — 20° болды деген қорытынды жасаймыз. Бұл ой қорытынды мына формада болады:

—Өткен аптада дүйсенбі, сейсенбі жәнө баска да күндері ауаның температурасы — 20° болды.

—Ал дүйсенбі, сейсенбі және басқа күндер жиылып, тұтас бір апта болады.

— Олай болса, өткен апта бойынша ауаның температурасы — 20' болды.

Толымды индукция тексеріп отырған құбылыстың барлық жағдайлары бізге белгілі болған уақытта ғана қолданылады (мысалы, геометрияда денелердің қасиеттерін, ал географияда дүниенің бөліктерін, дүние жүзіндегі елдерді жөне т.б. оқып үйренгенде толымды индукцияны қолдануға болады). Толымды индукциядан шығатын қорытынды тек белгілі жағдайларға ғана катысты болады. Мұнда басқа оқиғалар болуы мүмкін емес. Өйткені олай болғанда индукция толымды болмас еді.

Толымды индукцияны қолдану мүмкіндіктері шектеулі, өйткені көптеген нөрселер мен қүбылыстардың тобына жататын жеке түрлерін тольщ тізіп шығу іс жүзінде мүмкін емес. Зерттеушінің зерттеуі тиіс нәрселер мен құбылыстардың тобы шексіз болса, онда ой қорытынды толымсыз индукция формасында құрылады.

Толымсыз индукция.

Толымсыз индукция дегеніміз — зерттеліп отырған құбылыстың барлық жағдайларын қамтымайтын алғышарттардан жалпы қорытынды шығаратын индукциялық ой қорытындының бір түрі.

Толымсыз индукцияның ерекшелігі және сонымен бірге күндылығы мынада: біз толымсыз индукция арқылы зерттеп отырған құбылыстың барлық жағдайлары жөнінде жалпы қорытынды жасай алмаймыз. Бірақ толымсыз индукцияның сілтемелерінде ол жағдайлардың бәрі емес, біразы ғана көрсетіледі.

Алайда толымсыз индукцияны қолданатын жағдайлар есепке алынбаса, оның бұл ерекшелігі қате корытындыларға әкеп соқтыруы мүмкін. Мысалы, адамдар ақкудың барлығы ақ болады деп ойлап келген. Бұл қорытынды толымсыз индукция аркылы жасалған. Толымсыз индукцияның мұндай түрін қайшы жағдайлар кездеспейтін жай атап көрсету индукциясы деп атайды. Ғылыми индукция. Ғылыми индукция дегеніміз — белгілі топқа жататын нәрселердің кейбір бөлігінің себепті байланыстарын және мәнді қасиеттерін зерттеу негізінде, сол топқа жататын барлық нәрселер жөнінде жалпы қорытынды шығаратын индукциялық ой қорытындының бір түрі. Мұндай қорытынды жасау мүмкіншіліғі бір текті нәрселердің, қүбылыстардың өздеріне төн заңдылықтары мен себептерін білуге негізделген. Ғылыми индукция мен толымсыз индукцияның айырмасы осы жай атап көрсетуден корытындыланады. Мысалы, біз өзіміз көріп жүрген кұстардың барлығының ауамен тыныс алатынын бай- каймыз. Осыдан "барлық құстар ауамен тыныс алады" деген қорытынды жасаймыз. Бұл жай атап көрсету индукциясы деп аталады. Бірақ, біз бірнеше немесе тіпті бір құстың тіршілік ету үдерісін есептегенде ауаның өмір сүруге кажетті нөрсе екенін анықтағанбыз, енді біз ауаның барлык күстарға кажетті екені туралы жалпы қорытынды шығара аламыз. Бұл ғылыми индукция болады.

Ол өзінің қорытындыларында тек байқалған фактілердің санына сүйенуден гөрі (жай атап көрсету индукциясы секілді), фактілерді мұқият және жан-жақты зерттеуге ба- сымырақ сүйенеді. Егер фактілер зерттеу ісіне жаңа материалдар беретін болса және мұндағы заңдылықты тереңірек түсіну үшін мүмкіндік беретін болса, ғылыми индукция үшін фактілердің саны маңызды болады.

Аналогия

Ой қорытындының үшінші формасы жекеден жекеге қарай жасалады. Бұл форманы аналогия деп атайды.

"Күн жүйесі мен атом арасындағы аналогия"

Аналогия дегеніміз — екі нәрсенің кейбір белгілерінің үксастығынан бүл нәрселердің басқа белгілерінің ұқсастығы туралы корытынды жасауға мүмкіндік беретін ой корытындының формасы. Аналогия бойынша ой корытынды жасаудың мәнісі мынадай: А құбылысына бакылау жүргізіп, оның а, ә, б белгілері бар екенін анықтап, одан кейін Б құбылысына бақылау жүргізіл, оның да сол сиякты а, ә, б белгілері бар екенін аньщтадык деп есептейік. Оның үстіне Б құбылысында А құбылысында байқалмаған х бар екенін көрдік. Содан соң А мен Б-ның, а, ә, б белгілерінің үксастығына сүйеніп, А құбылысында да х белгісі бар болуы ықтимал деп күтеміз.

Аналогия бойынша жасалған ой қорытындыда әр уақыт тек ьщтимал қорытынды ғана шығады. Ықтималдықтың да дәрежесі бар, яғни ықтималдық жоғары болуы да, шамалы болуы да мүмкін. Аналогия бойынша жасалған қорытындылардың ішінде салыстырылып отырған құбылыстардың неғүрлым көбірек ұқсас белгілеріне негізделген қорытындының ықтималдығы молырак. Бірақта егер ой корытынды жасап отырған нөрсенің немесе қүбылыстың корытындыда айтылған белгіге сөйкес келмейтін белгісі болса, онда ұқсас белгілер қаншама көп болса да, біздің корытындымыз жалған болып шығады.

Екі нәрсенің қасиеттерінің аналогиясы кейде ықтимал емес, ақиқат та қорытынды шығаруға мүмкіндік береді. Мысалы, Оңтүстік Африка қыраттарының геологиялық құры- лысы мен Шығыс Сібір қыраттарының құрылысында көп үксастыгы бар екен. Оңтүстік Африканың алмаз кенінің желісінен көгілдір минерал табылды. Дәл сондай көкшіл минерал Саха елінің бір кішкене өзені сағасынан да кездейсоқ табылды. Осыдан кейін, аналогия бойынша, бәлкім Саха елінде де алмаз кені бар шығар деген қорытынды жасалады.