Оралым

Оралым — өлең сөздегі синтаксистік өрнектер, сөйлемдердің өрнектелу үлгілері. Ахмет Байтұрсынов кіргізген термин. Синтаксистік оралымды өрнекті сөйлем, көлемді, күрделі құрмалас сөйлемдер деумен бірге, тізбектеліп, әр түрлі тәсілмен топталып, тұтасып келетін және тиянақты бір ойды білдіретін сөйлемдер шоғыры деп қараған дұрыс сияқты. Өлең сөзде тармақтардың тұрақты мөлшерде, белгілі ретпен топтасуы шумақ деп аталатыны белгілі. Шумақ құрылымы алдымен өлең өлшемі, ырғағының тұрақтылығына байланысты келеді. Әрине, әр шумақ синтаксистік сипаты жағынан, яғни, сөйлемдерінің құрылыс-қалпынан да тиянақтылық танытады. Ал бірақ оралымның одан айырмасы-ол бір шумақты да, бірнеше шумақты да, кейде тіпті өлеңді түгелдей қамтитын синтаксистік өнер, сөйлемдердің мағыналық жағынан әр түрлі тәсілмен топтасуы, шумақсыз өлеңде де тұтасып келетін сөйлемдер шоғыры. Жыр тармақтарының әр түрлі көлемде түйдек-түйдек болып еркін топтасуы синтаксистік оралым үлгілеріне кейде жақын келуі мүмкін. Алайда оралым-шумақты өлеңге, түйдекті жырға, шумақсыз өлеңде де ортақ ұғым, өзінше синтаксистік тұтастығы бар өрнекті сөйлемдер. Өлеңде құрмалас сөйлемге кіретін жай сөйлемдерді әр түрлі ретпен топтастырып, синтаксистік оралымды өте күрделі етіп, өрнектеп келтіру мүмкіндігі мол. А. Байтұрсынов ұқсатпалы, қайшы, шартты, жалғасыңқы серіппелі, айырықты, қорытпалы деп атаған оралым түрлері бұған дәлел бола алады. Осының бір-екеуіне қазіргі поэзиядан мысал келтірейік:

Қайшы оралым:

Көкейіне қонсын деп қазағымның,

Бір өлеңді бір емес, жазамын мың

Жазып-жазып қалжырап,

Келесі күн

Рахатын көремін азабымның.

Болмай бірақ тұрмайды бір ағаттық,

Бірге тойлап қызығын жұрағаттың,

Бөсіп-бөсіп түнімен, Келесі күн

Тартып жатам азабын рахаттың.

Шартты оралым:

Достарымнан жақсылық күтпес едім,

Көре тұра мінімді сынамаса.

Өміріме көңілім бітпес еді,

Мен өлгенде біреулер қуанбаса.

Кейде құрылысы қарапайым сөйлемдерді де тізбектеп келтіргенде синтаксистік оралым өте айшықты, мағыналық жағынан сыйымды, кең тынысты болып шығатынын көреміз. Мысалы, Махамбеттің "Ереуіл атқа ер салмай" дегенге, соған құрылысы ұқсас ықшам шартты сөйлемдерді тізбектеп жалғастыра келіп, "Ерлердің ісі бітер ме?" деп аяғында бір-ақ қайыратыны белгілі. Синтаксистік біртұтастығы бар оралым, тіпті, бір жай сөйлемнің құрылыс-қалпын сақтай отырып, бірыңғайлас сөйлемдерді қатарластыраса тізбектеу арқылы да жасауы ықтимал.