Организм мен орта қатынасы

Организм мен орта — организмді қоршаған абиоталық және биоталық ортаның, соның ішінде дарақтардың сол түрінің ағзаға әсері және ағзаның мекендеу ортасына кері өзара әсерлер болады.

Организм мен орта

Орыстың ұлы физиологы И. М. Сеченов «Өзіне қуат беріп тұрған сыртқы орта болмайынша, организм тіршілік ете алмайды» деп атап көрсеткен. Организм мен сыртқы орта арасында үздіксіз зат алмасу болып тұрады. Организм сыртқы ортадан оттегі мен қоректік заттарды қабылдайды. Осы заттардың есебінен жаңадан жасушалар түзіліп, дене мүшелері қызмет етеді, бұлшықет жұмыс істейді. Осымен бірге зиянды ыдырау өнімдері артық заттар мен жылу сыртқы ортаға шығарылады. Организмге әртүрлі табиғи факторлар – ауа температурасы, ылғалдылық, күн радиациясы деңгейінің құбылмалылығы, жаңбыр, қар жауу, дауыл, теңіз дауылы, жер сілкінуі әсер етеді. Тіршілік жағдай болмашы өзгерсе-ақ болды, организм қызметін басқаша құрады. Ол жаңа жағдайға бейімделеді. Мысалы, ауа температурасы жоғарылағанда тыныс алу, жүрек жұмысы күшейеді, тер көп шығады. Организм қоршаған ортадан жылуды көп қабылдаса, соншама көп жылу шығарады. Осы арқылы дене температурасы біршама тұрақты болады. Адам басқа тірі организмдерге қарағанда, жасалған тіршілік жағдайлары (жылу, су, энергияның үнемі берілуі, тұрғын үй, еңбекті жеңілдететін әр түрлі приборлар, киім – кешек, дәрі-дәрмек, транспорт) арқасында табиғи ортаның қолайсыз факторларына әлдеқайда артық бейімделіп , олардан қорғану құралдарын жасай алады. Бұл жағдайлардың бәрі бүкіл адамзат қоғамының мыңдаған жылдар бойы мақсатқа сай жүргізген әрекетінің нәтижесінде жасалды. Осының арқасында адам Жер бетіндегі барлық географиялық аймақтарда өмір сүруге бейімделді. Ол Қиыр Солтүстікте және шөлдерде, жер бетінде және су түбінде, аңғарларда және биік таулы аудандарда, жер астында және ғарышта өмір сүре алады. Адамның онша қиналмай өмір сүруіне болатын ауа температурасының ауытқуы 120° - қа (50° С-ден – 70° С-ге дейін) жетеді. Мұндай жағдайда адам күнелтіп қана қоймай, сонымен бірге табиғи қолайсыз жағдайларда тиімді еңбек ете алады. Адам табиғаттың, ондағы тірі әлемнің бір бөлігі бола отырып, онымен өзара бірлесе әрекет етеді. Жер қойнауынан мұнай мен газды , кен мен құрылыс материалын өндіріп, адам оларды өз ебегімен табылған мүлік ретінде пайдаланылады. Сонымен бірге адамға өмір сүруі үшін өсімдік және жануарлар текті өнімдер де қажет. Сөйтіп, адам табиғи ортаның тұтынушысы болып табылады. Адам осымен қатар жерді мелиорациялау, жойқын тасқындардың жолына бөгет тұрғызу, жасанды теңіз жасау арқылы табиғатты түлетеді. Адам мен табиғаттың қарым-қатынасы – қазіргі қоғамды барынша толғандырып отырған проблема. Бұл түсінікті де, өйткені табиғат адамның мекені. Табиғатқа жер бетіндегі халықтың қазіргі денсаулық жағдайы ғана емес, сондай-ақ адамзат болашағы да байланысты. Табиғи ресурстарды тиімді пайдаланып, адам мен табиғаттың өзара әрекеті бейберекет болмай қатаң бақыланатын процесс болуы тиіс. Адам табиғи ортаның сақталуына, ондағы өзгерістердің мақсатқа сай жүргізілуіне жауап береді. Біздің елде табиғатты қорғау – заңмен тұжырымдалған бүкілхалықтық іс. Совет мемлекетінің барлық одақтас республикаларында табиғатты қорғау туралы заң қабылданды. Табиғатты қорғау шаралары дәлме – дәл ғылыми негізде жасалып, жүзеге асырылуда. Ауа тазаығын сақтау, су ресурстарын, топырақты, өсімдіктер және жануарлар әлемін қорғау – адам ұрпағының дені сау болып, рухани өсуінің кепілі.

Организмнің негізгі тіршілік орталары

Су — тіршілік ортасы

Су көптеген организмдер үшін ең қолайлы орта болып саналады. Сулы ортаның өзіне тән физикалық және химиялық қасиеттері бар. Организмдер үшін судың химиялық құрамы, тұнықтылығы, тығыздылығы, тұтқырлығы, оттек пен жарықтың болуы және т.б. негізгі рөл атқарады. Судың құрамында көптеген минералдық заттар мен химиялық косылыстар кездеседі. Табиғи судың құрамындағы минералдық тұздардың мөлшері де түрліше болады. Мысалы, тұщы судың бір литрінде 0,5 г тұз болса, теңіз суында тұздың мөлшері 35—40 г болады. Судың құрамында оттек мөлшері атмосферадан 20 есе аз және суға жарық аз түседі. Суда қысым күрт өзгереді. Мұның бәрі де кейбір организмдер тіршілігі үшін едәуір қолайсыздық туғызады.

Суда тіршілік етуге бейімделген организмдер тобы — гидробионттар (грекше "hydor" — су, "biontos" — тіршілік ететін) деп аталады. Олар судың түрлі қабаттарында тіршілік етуге бейімделген. Гидробионттар Дүниежүзілік мұхиттарда, жер асты суларында, құрлықтағы су айдындарында кеңінен таралған. Су айдындарында екі түрлі тіршілік ортасын ажыратады. Оның бірі — судың қалың қабаты (пелагиаль грекше "pelagos" — теңіз). Бұл қабатта тіршілік ететін организмдерді пелагостар деп атайды. Екіншісі — су тубі (бенталь грекше "benthos" — терең) деп аталады. Мұнда тіршілік ететін организмдер бентостар деп аталады. Судың беткі қабатында судың ағысымен қалқып жүріп тіршілік ететін ұсак организмдерді (фитопланктондар мен зоопланктондарды) планктондар (грекше "planktos" — қалқып жүретіндер) деп атайды. Судың түрлі қабаттарында белсенді түрде жүзіп жүріп тіршілік ететін ірі организмдерді (басаяқты ұлуларды, балықтарды, және т.б.) нектондар (грекше "nektos" — жүзіп жүретіндер) деп атайды. Ал судың ең беткі қабатында тіршілік ететін әрі микроскопиялық, әрі ұсақ организмдер пейстондар (грекше "heustos" — жүзетіндер) деп аталады.

Құрлық-ауа тіршілік ортасы

Бұл табиғи тіршілік ортасы атмосфералық ауаның көп болуымен ерекшеленеді. Сондықтан да бұл ортада тіршілік ететін организмдер — аэробионттар (грекше "Air" — ауа) деп аталады. Бұл ортаның тығыздығы мен қысымы төмен.

Құрлықта тіршілік етуге бейімделген организмдерді террабионттар (латынша "terra" — "жер") деп атайды. Бұл ортада тіршілік ететін организмдер денесіндегі суды үнемдеп жұмсайды, жылу реттеу механизмдері де түрліше. Оттектің мол болуына сәйкес ондай организмдерде арнайы тыныс алу мүшелері пайда болған. Температураның күрт өзгеруіне сәйкес организмдерде қорғану үшін түрліше бейімделушілік белгілер калыптасқан.

Топырақ — тіршілік ортасы

Топырақ құрлықтың беткі қабаты. Ол үнемі литосферамен және атмосферамен жанасып жатады. Топырақ ұзақ уақыттар ішінде үгітілген тау жыныстары мен тірі организмдердің шіріген қалдықтарының қосылуынан пайда болған әрі тарихи, әрі табиғи дене. Сондықтан да топырақ құрамында минералдық және органикалық заттардың қосылыстары болады. Топырақ қабатын педосфера (грекше "podos"—аяк) қабығы деп атайды. Топырақтың беткі кабатында органикалық заттарды ыдыратушы ұсақ организмдер (бактериялар, саңырауқұлақтар, құрттар және т.б.) тіршілік етеді.

Топырақ көптеген организмдердің тіршілігі үшін өте қолайлы орта. Топырақта тіршілік ететін организмдер — педобионттар деп аталады.

Дереккөздер

• http://www.itest.kz/lekciya_ix_tarau_organizm_zhane_orta_zhahdajlary_organizmning_negizgi_tirshilik_ortalary
• Алматы "Рауан" Қ.Құрманов, М. Бәйімбетов , орта мектептің 9-сыныбына арналған оқулық