Орочтар
Орочтар (өз атауы – нани (амур нанайларынан алынған, жергілікті тұрғын дегенді білдіреді), орочиян, орочисел (аудар. бұғышы)). Ресейдің Қиыр Шығысында тұратын тұңғыс-манчжур халқы.[1][2][3][4]
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
1 000 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Ресей |
686 (2002 ж.) |
 Украина |
288 (2001) |
| Тілдері | |
| Діні | |
Этнонимі
өңдеу
Шығу тарихы туралы мәліметтер жоқ. Ороч немесе Орочисэл - оны алғаш рет 1787 жылы француз теңіз саяхатшысы Гало де Ла Перуз жазған. Шығу тегінің негізгі нұсқасы этнонимді тұңғыс тілімен байланыстырады, мұндағы «орон» сөзі «бұғы», ал «чи» – тиесілілік, иелік деген мағынаны білдіреді. Орочи этносы нивх-айну тобына жататын палео-азиаттық тайпалардың бұл аймаққа қоныс аударған тұңғыс-манчжур халықтарымен, негізінен эвенктермен араласуы нәтижесінде қалыптасқан. XVIII-XIX ғасырларда орыстардың бұл аймақты белсенді игеруі нәтижесінде жергілікті халықтардың арасында күнделікті өмірде, дәстүрлерде, мәдениетте, діни сенімдерде өзгерістерге әкеледі.
Тілі
өңдеуАлтай тілдер отбасының тұңғыс-манчжур тобының оңтүстік ішкі тобына кіреді; тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне (жұрнақты аффикстенумен) жатады, фузияның болуымен сипатталады, номинативті құрылысқа ие. Ороч тілінде жазу жоқ. Ороч тілі біртұтас әдеби тіл ретінде жіктелген удэгей тілімен жақындастырылады. Бұрын ороч тілі үш диалектімен бөлінген: тумин, хадин, хунгар.[5]
Діні
өңдеуОрочи 19 ғасырда христиан дінін қабылдады, бірақ олар өздерінің пұтқа табынушылық нанымдарын өте ұзақ уақыт бойы сақтады.[6]
Кәсібі
өңдеуНегізгі кәсібі аңшылық пен балық аулау және теңіз аңшылығы болды. Олар жыл бойы балық аулаумен айналысқан. Олар жазда және күзде тұқы, бекіре тұқымдас балықтарды, жазда және күзде өтетін албырт балықты аулады. Балық аулау үшін үшін ілмектерді, қармақтарды және найзаларды пайдаланды. Үй шаруашылығынан ағаш, қайың қабығы, тері өңдеу, ұсталық өнері белгілі. Ороч темір ұсталары қарапайым құралдар мен құрылғылардың көмегімен – ескі металл заттардан жебелер мен гарпундардың темір ұштарын, пышақтарды, алтын мен күмістен зергерлік бұйымдарды жасай алды.[7]
Тұрмыс салты
өңдеуХХ ғасырдың басында патриархалдық-рулық жүйенің қалдықтары сақталды. Олар 2-7 рулардан тұратын шағын ауылдарда өмір сүрді. Кәсіптік аңшылық және балық аулау жерлеріне ұжымдық меншік болды.[8]
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
өңдеу
Тұрақты қыстаулар аңшылық аймақтарға жақын, өзендердің бойында орналасты. Ауылдар 5–6 тұрғын үйден көп болды және бір-бірінен 15–20 км немесе одан да көп қашықтықта орналасқан. Қысқы тұрғын үйлер (тувэзэ) - төртбұрышты, бөренелерден, шатырдың төбесі шырша қабығымен жабылған, үстіне қалың сырықтармен басылған жартылау жеркепе. Ішінде, қабырғалардың бойымен ұйықтауға арналған тақтайшалар, ортасында ошақ бар, ал оның үстінде түтін шығатын саңылауы бар. Жылуды сақтау үшін жартылай шөппен, ал қыста - қармен жабылған. XIX-ғасырдың аяғы - ХХ ғасырдың басында орыс типті ағаш үйлер пайда болды.
Жазғы тұрғын үйлері (кава) - тік қабырғалары бар және төбесі шырша қабығымен жабылған, қаңқалы ағаш құрылымды. Қабырғаларды бойлай тақтай төсеніштер (дамой) бар. Олардың үстіне ұйықтап, ит терісінен жасалған көрпе жамылып, ішіне ілулі тұрған сырықтарға кептірілген киімдер салынып, юкола дайындады. Тағы бір күзгі-жазғы тұрғын үй - сырықтардан жасалған ғимарат (болоджё). Шырша немесе қайың қабығымен жабылған конустық шатыр (анга) уақытша тұрғын үй ретінде кең таралған.[9]
Дәстүрлі киімдері
өңдеу-0_14.jpg)
Орочтардың киімдері Амур халықтарының киімдеріне ұқсас. Киімдері - ұзын, ұшына қарай созылған жеңдері бар кимоноға ұқсайтын халат. Қыс пен күзде киетін халаттары мақтадан, түлкі, ит терісінен, балық терісінен жасалған астарлармен тігілген. Қыста түкті қалпақ, қалпақ, мойынға тиіннің құйрығынан өңдеп жасалған орамал таққан. Аяқтарына теріден тігілген шұлық, тұңғыс үлгісіндегі етік киген.[10]
Дәстүрлі тағамдары
өңдеуДәстүрлі тағамы – балық. Одан сорпа (окто), юкола, бұрыш немесе жабайы сарымсақ қосылған сорпа (улети) пісірілген. Қайнатылған балық кеспелері жидектермен араласып, итбалық майын құйып, майдалап туралған лосось немесе қызғылт лосось басының шеміршектері араласып, жабайы сарымсақпен дәмделеді. Етті шикі, қайнатып, қуырып, мұздатып, кептіріп жеген. Ит еті ритуалдық тағам ретінде қызмет етті. Бұланның жүрегі, бауыры, аю еті деликатес деп саналды.
Қызыл уылдырық кептірілді. Бекіре балықтарының шеміршегі мен албырт мұрындары дәмді тағам болып саналды. XIX ғасырдың аяғында Орочи орыстардан темекі шегуді, балықты тұздауды үйренді. Терушілік маңызды болды: көкжидек, мүкжидек, қызыл және қара қарақат және басқа да жидектер, жабайы сарымсақ, саран түйнегі т.б. Ондаған жеуге жарамды шөптер мен тамырлар балық сорпалары мен ет тағамдарымен бірге тұтынылды.[11]
Фольклоры
өңдеуФольклоры Амур өлкесінің басқа тұңғыс-манчжур фольклорына ұқсас және халықтың Нанай, Улчи, Үдеге тайпаларымен, ежелгі тұңғыс-манчжур өркениетімен (шаманизмнің көне түрлері, тотемдік) өзара әрекеттесуінде қалыптасуын көрсетеді (көзқарастар, рулардың шығу тегі туралы аңыздар, сарайлар мен олардың билеушілерінің фольклорлық сипаттамасы т.б.). Фольклордың кішігірім жанрларына діни ғұрыптар, әзілдер, анекдоттар, әзілдер (хримба), жұмбақтар (ганга) кезіндегі дұға шақыру формулалары жатады.
Музыкалық аспаптары: дудуманка-бір ішекті ысқылы люта, пупан-ысқырықты флейта, тэнкэрэ–үрмелі аспап, конокто - қоңыраулы бубен, кахаракта-қоңырау т.б.[12]
Қазақстандағы орочтар
өңдеуҚазақстандағы ороч диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай:
- 1970 жылы - 19 адам;
- 1979 жылы - 27 адам;
- 1989 жылы - 8 адам;
- 1999 жылы - 4 адам;
- 2009 жылы - 3 адам.[13]
Сілтеме
өңдеу
Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Орочтар
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Орочтар. Тексерілді, 22 қазан 2024.
- ↑ Орочи сөзінің мағынасы. Тексерілді, 22 қазан 2024.
- ↑ Кеңестік тарихи энциклопедия. Тексерілді, 22 қазан 2024.
- ↑ Орочтар. Тексерілді, 22 қазан 2024.
- ↑ Э.Д. Сүлейменова, Д.Х. Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы» — Алматы: «Издательство Золотая Книга», 2020. — Б. 480.
- ↑ Орочтар. Тексерілді, 22 қазан 2024.
- ↑ Орочтар. Тексерілді, 22 қазан 2024.
- ↑ Әлем халықтары/Орочтар. Тексерілді, 22 қазан 2024.
- ↑ Орочи. Елді мекендері мен тұрғын үйлері. Тексерілді, 22 қазан 2024.
- ↑ Анна Шихова. Орочи - Жапон теңізінің жағалауындағы жолбарыстың балалары. Тексерілді, 22 қазан 2024.
- ↑ Орочтардың дәстүрлі тағамдары. Тексерілді, 22 қазан 2024.
- ↑ Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017 ж. Тексерілді, 22 қазан 2024.
- ↑ Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева Қазақстан халқы. Энциклопедия — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. — Б. 351. — ISBN 978-601-7472-88-7.