Пайдалылық

Пайдалылық - белгілі бір уақыт кесімі аралығында өндірістік қызметтің пайдалылығын (залал келтірушілігін), шығынның пайдалы деңгейі мен өндіріс барысында қаражатты пайдалану деңгейі және өнімді сатуды (жұмыс пен қызмет) сипаттайтын кәсіпорын қызметі көрсеткіштерінің бірі.

Экономикада пайдалылық – бұл адамның белгілі бір әлемнің белгілі бір жағдайынан алатын қанағаттану деңгейінің өлшемі. Уақыт өте келе бұл термин кем дегенде екі мағынада қолданылды. Нормативтік контексте пайдалылық біз барынша арттырғымыз келетін мақсатты немесе мұратты білдіреді, яғни мақсат функциясы ретінде түсіндіріледі. Пайдалылықтың бұл түрі Иеремия Бентам және Джон Стюарт Милль сияқты моральдық философтар дамытқан бастапқы утилитарлық тұжырымдамаға жақынырақ. Сипаттамалық контексте бұл термин айқын мақсат функциясын білдіреді; мұндай функция адамның мінез-құлқынан, әсіресе лотереяға артықшылық беруінен көрінеді. Бұл екі түрлі пайдалылық функциялары арасындағы байланыс экономистер мен этиктер арасында даулы болып табылады.

Игіліктің немесе тауардың пайдалылығы – оның белгілі бір адам қажеттілігін қанағаттандыру қабілеті болып табылады. Пайдалылықты объективті және субъективті деп бөлуге болады. Субъективті пайдалылықты өлшеудегі мәселе әр адамның пайдалылықты бағалауы орташа мәннен едәуір айырмашылыққа ие болуы мүмкіндігінде. Игіліктің пайдалылығы, неғұрлым көп тұтынушыларға қызмет етсе, бұл қажеттіліктер неғұрлым маңызды және кең таралған болса және ол бұл қажеттіліктерді неғұрлым жақсы және толық қанағаттандырса, соғұрлым жоғары болып табылады. Пайдалылық – кез келген объектінің айырбас құнына ие болуының қажетті шарты. Кейбір экономистер тіпті пайдалылық бойынша айырбас құнының теориясын құруға тырысты.

Тарихы

«Пайдалылық» терминін ағылшын философы И. Бентам енгізген. Ол «пайдалылық қағидасы» деп «қандай да бір әрекетті мақұлдау немесе мақұлдамау, егер ол (бізге көрінгендей) мүддесі қаралып отырған тараптың бақытына әсер етуді көздесе, бұл бақытты арттырып немесе азайтуға, ... немесе бұл бақытқа ықпал етуге немесе кедергі жасауға ұмтылса» деген қағиданы түсінген. Ол адамдардың мінез-құлқында пайдалылықты арттыруды олардың психологиялық жетекші түп-негізі деп санаған, яғни адамдар қайғы-қасіреттен аулақ болуға және ләззат пен бақытты арттыруға ұмтылады. Бұл орайда ол өздерінің жеке талғамдары мен ұнатуларына (пайдалылықтың субъективтілігі мен жеке сипатына) сүйенеді.

Пайдалылықты арттыру тұтынушының әртүрлі игіліктер мен олардың жиынтықтарын салыстыру және өлшеу қабілетін болжайды. 19 ғасырдың екінші жартысында У. Ст. Джевонс, К. Менгер және Л. Вальрас бір-бірінен дербес және бір мезгілде дерлік пайдалылықтың сандық (кардиналистік) теориясын ұсынды. Бұл теорияның негізінде әртүрлі игіліктердің пайдалылығын өлшеу мүмкіндігі туралы болжам жатыр. Ф. Эджуорт, В. Парето және И. Фишер пайдалылықтың баламалы реттік (ординалистік) теориясын ұсынды. Бұл теория сандық өлшемділікті болжаймайды және қажет деп санамайды, тек сапалық деңгейдегі таңдауларды салыстыру жеткілікті. XX ғасырдың 30-жылдары бұл теория Р. Аллен мен Дж. Хикстың еңбектері арқылы канондық, аяқталған формаға ие болды. Таңдауларға негізделген бұл теория кең таралған және жалпы қабылданған болды.

Пайдалылықтың сипаттамасы

Пайдалылықтың маңызды сипаттамалық ерекшеліктері:

1. Пайдалылықтың этикалық немесе моральдық маңыздылығы жоқ
   • Кез келген тауардың пайдалылығы моральдық немесе моральға қайшы, әлеуметтік тұрғыдан жағымды немесе жағымсыз қажеттілікті қанағаттандыруға қабілеттілігіне байланысты болады. Мысалы, пышақ үй шаруашылығында үй иесіне де, бірақ ол қылмыскер үшін де пайдалылыққа ие болуы мүмкін.
2. Пайдалылық психологиялық сипатқа ие
   • Пайдалылық тұтынушының тауардың белгілі бір қажеттілікті қанағаттандыру қабілетін бағалауына байланысты. Әрбір тұтынушының өзіне тән ұнатулары мен ұнатпайтын нәрселері бар, бұл олардың әрқайсысының қанағаттану деңгейін анықтайды.
   • Мысал: Алманы жақсы көретін тұтынушы оны ұнатпайтын адамға қарағанда алмадан жоғары пайдалылық алуы мүмкін. Сол сияқты, вегетариандық адам үшін еттің немесе тауық етінің ешқандай пайдалылығы болмайды.
3. Пайдалылық әрқашан жеке және салыстырмалы
   • Тауардың пайдалылығы уақыт пен орынға байланысты өзгереді. Бір тұтынушының өзі белгілі бір тауардан әртүрлі уақытта және әртүрлі жерде әртүрлі пайдалылық ала алады.
   • Мысал: Қыста жүннен жасалған киімнің пайдалылығы жазға немесе Мумбаиға қарағанда Кашмирде жоғары болуы мүмкін.
4. Пайдалылық әрдайым пайдалы бола бермейді
   • Пайдалылық қажеттілікті қанағаттандыру қабілетін ғана білдіреді. Тауар пайдалы болғанымен, ол тұтынушыға пайдалы болмауы мүмкін.
   • Мысал: Темекі шылым шегуші үшін пайдалы болуы мүмкін, бірақ ол денсаулыққа зиянды.
5. Пайдалылықты объективті өлшеу мүмкін емес
   • Пайдалылық тұтынушының субъективті сезімі болғандықтан, оны нақты сандармен немесе сандық көрсеткіштермен өлшеу мүмкін емес. Профессор Маршалл өзінің сұранысты талдауында пайдалылықты кардиналдық тұрғыдан өлшеуді болжап, нақты өлшемдер қолданғанымен, бұл реалистік емес деп саналады.
6. Пайдалылық қажеттіліктің қарқындылығына тәуелді
   • Пайдалылық қажеттіліктің қарқындылығымен анықталады. Қанағаттандырылмаған және өте күшті қажеттілік тауардың жоғары пайдалылығын білдіреді. Алайда, тұтыну процесінде қажеттілік қанағаттандырылған сайын, сол тауардың пайдалылығы азаяды. Бұл құбылыс пайдалылықтың кему тенденциясы ретінде сипатталады.
7. Пайдалылық ләззаттан өзгеше
   • Тауар пайдалы болуы мүмкін, бірақ оны тұтыну тұтынушыға ләззат бермеуі мүмкін.
   • Мысал: Инъекция немесе дәрі-дәрмек науқасқа ләззат бермесе де, ол қажет және пайдалы.
8. Пайдалылық қанағаттанумен бірдей емес
   • Пайдалылық пен қанағаттану бір-бірімен байланысты, бірақ олар бір нәрсе емес.
   • Пайдалылық – бұл күтілетін қанағаттану, ал қанағаттану – бұл жүзеге асқан пайдалылық.