Пегматиттік кенорындар

Жаралу жағдалары

Пегматиттер деп тереңдік массивтер қатаюының аяққы сатысында қалыптасытын, минералдық құрамы, морфологиясы, құрылымы мен генезисі бойынша өзіндік сипатқа ие сонғы магмалық денелерді айтады. Олар интрузилық таужыныстар мен посмагмалық руда желілері арасында өтпелі жағдайда болады.

Пегматиттер кеңістікте инрузиялық таужыныстармен байланысты, өйткені олардың ішінде немесе тікелей солардың маңында орналасыды.Пегматиттер мен түпнұсқа таужыныстардың құрамы бірдей болғанымен, олар бір-бірінен мынадай ерекшеліктермен ажыратылады: пегматит денелердің өлшемі кішілеу болады, пішіні желі мен ұя тәрізді,ішкі құрылысы белдемделген, таужыныстардың құрылымы ірі және зор түйірлі, минералдык құрамы күрделі, құрамында ұшпа минералдаушы компоненттер, сирек және сирекжер элемнттер болады, бұрынғы минералдық ассоцияларды кейінгілердің алмастыру белгілері байқайлады.

Пегматиттерге кез-келген құрамды интрузиялық таужыныстар да кездесетіні тән. Бірақ олардың арасында басым таралғаны және жетекші мәнге ие болатыны гранит пегмамтиттер, кейде сілтілі және ультранегізді пегмаматиттер кездеседі.

Пегматиттердің өнеркәсіптік құндылығы өте жоғары болғанына қарамай, олардың генезисіне қатысты көптеген мәселлер әлі күнге дейін толық шешімін тапқан жоқ. Бұл олардын типтерінің көптіігіне, құрылысы мен құрамының заңдылықтарын анықтаудың күрделілігіне байланысты, пегматиттер қалыптасуының физиклық-химиялық және геологиялык жағдалардың кең диапозоны осының кәүсі болып табылады.

Қазіргі гипотезалар бір-бірінен мынадай пункттер-пегматит жасаушы магмалық балқыма мен метасоматоздың рөлі, өзгертуші ерітінділердің көзі, магмалық балқымадағы жүйенін тұрақтылық дережесі мен ұшпа қосылыстардың (су және т.б) ерігіштігі бойнша алшақтайды.
Осы белгілер бойынша қазір белгілі гипотезаларды шамамен үш топқа біріктіруге болады;
1) қалдық балқыма гипотезасы;
2) метасоматоздық ерітінді гипотезасы;
3) қалдық балқыма мен метасоматоздақ ерітінді гипотезасы.

Біріннші гипоезаны А.Е Ферсман ұсынған және одан кейін К.А Власов, А.И. Гинзбург пен т.б зерттеушілер дамыткан, пегматитер магма ошағынан дараланып, ұшпа компоненттерге (o, F, Cl, B, CO2 және т.б) қаныққан қалдық магманың қатаю өнімі болып табылады. Алдымен кәдімгі магмалык минералдар кристалданады, олар осыдан кейін пневматолиздік-гидротермалық ерітінділер жасайтын ұшпа минералдаушылардың ықпалына ұшырайды.Алғашқы минералдар жартылай басқаларға алмасып, жаңалары пайда болады.
Минерал жаралу процесі температураның 700-800-ден 400-50 C-қа дейінгі аралықтарында жүреді.Осыған байланысты пегматит жаралымдардың әр фазасында өзіндік минералдар бөлініп, тиісінше пегматит денелерінің құрылысы өзгереді.

Гранит пегматиттер А.Е. Ферсман бойнша, таза желі және будан желі пегматиттеріне бөлінеді. Таза желі пегматиттері граниттерде немесе соларға ұқсас таужыныстарда орналасып, құрамы бойнша осы түпнұска таужыныстарға сәйкес келеді. Будан желі пегматиттері құрамы едәуір басқа типті таужыныныстар арасында жаралады.
Осындай жағдайларда, бір жағынан, қапталдас таужыныстар затын ассимляцияланған және, екінші жағынан; біршама кремнеземін қапталдас таужыныстарға беруіне байланысты кремниийсізденген будан (гибрид) пегматиттер пайда болған.

Пегматиттердің минералдық құрамында силикаттар мен оксидтер басым кездеседі. Таза желі гранит пегматиттері далашпаттардан, кварц пен слюдалардан тұрады. Будан пегматиттер ассимиляцияланған таужыныстар құрамына байланысты, көбінесе дистен силлиманит, мүйіз алдамышы, пироксен,сфен және корунд сиқты минералдардан тұрады.

Ерекше орынды ең сонғы кезде ұсынылған (Г.Рамберг, Ю.М. Соколов және т.б) пигматиттердің метаморфогендік жаралуы туралы гипотеза алады.Бұл гипотеза бойынша, пегматиттер негізінен прекембрий таужыныстарының метаморфтық түрленуінің әр түрлі сатыларында қалыптасады және құрамынын ерекшеліктері бойынша сыйыстырушы таужыныстар метаморфизмінің фазасына сәйкес келеді.

Ең ықтималы, пигматит жаралу процесі әр түрлі геологиялық жағдайда әр түрлі жолдармен жүруі мүмкін. Мұндай жағдайда пегматиттік кенорындар жалпы геологиялық, минералогиялық және геохиммиялық белгілердің өзіндік жиынтығына ие болады. Бұл объективті құбылыс кенорындардың конвергенттілік принципі ретінде белгілі.

Пегматит денелерінің негізгі пішіндері-қарапайым қабат тәрізді және күрделі желілер; кейде линза, ұя және құбыр тәрізді денелер кездеседі. Денелердің өлшемдері ерекше әр түрлі; қалындығы 10-25 метрден 50-200 метрге дейін ауытқиды; еңістігі бойынша ұзындығы ондаған-жүздеген метр, созылымы бойынша жүздеген метрден бірнеше километрге дейін.

Кенорындарының типтері

Пегматиттік кенорындар генетикалық жіктеме бойынша қарапаыйм, қайта кристалданған және метасоматоздық кристалданған түрлерге бөлінеді.

Қарапайым пегматиттер

Минералдық және химиялық құрамы бойынша, қарапайым пегматиттер бастапқы таужыныстарға сәйкес келеді. Мәселен, қарапайым гранит пегматиттердің құрамына кварц, калийлі далашпат, қышқыл плагиоклаздар, сонымен қатар мусковит, турмалин мен анартастың қоспалары кіреді. Олар жазбалық (графикалық) немесе граниттік құрылымымен сипатталады, қайта кристалдану мен метасоматоз белгілері байқалмайды.

Қарапайым пегматиттер арасында өнеркәсіптік мәнге кварц далашпатты кенорындар ғана ие, олардан комплексті керамзит шикізаты аланып, фарфор мен фаянс өнеркәсібінде пайдаланылады. Керамикалық пегматит кенорындары Карелияда( Хетоламбино, Чкаловское, Лупикко), Кола түбегінде, Украинада (Бельчаковское, Глубочанское), Шығыс Сібірде (Мама-Чуй), Швецияда, Финляндияда, Норвегияда, Үндістанда, АҚШ- та, Канада, Бразилияда белгілі.

Қайта кристалданған пегматиттер

Бұл пегматиттер үшін әр түрлі кристалды ірі және зор түйірлі құрылым тән, ол бастапқы заттың газдықсулық ерітінділер ықпалынан қайта кристалдануы нәтижесінде қалыптасады. Қайта кристалдары пайда болады. Белдемділік жоқ болуы мүмкін. Сипатталған пегматиттер дербес алаңдар мен желілір жасап, күрделі пегматиттер алаңы арасында орналасады.

Қайта кристалданған пегматиттермен мусковиттің бірегей өнеркәсіптік көзі болып табылатын мусковит-кварц-далашпат кенорындары байланысты. Бұл типті кенорындар Шығыс Сібірдегі Мама- Чуй ауданында, Карелияда (Чупино-Лоух тобы), Колы түбегінде (Енское мен Стрельнинкое) шоғырланған. Алыс шетелдерде мусковиттік негізгі массасы Үндістан мен Бразилияның қайта кристалданған пегматит кенорындарында өндіріліді.

Метасоматоздық алмасқан пегматиттер

Пегмаматиттердің бұл типі қайта кристалданып қана қоймай, ыстыстық газдық-сулық минералданған ерітінділер ықпалынан метасоматоздық түрленуге ұшыррайды. Оларға белдемдік құрылыс, ірі ашық қуыстар (200-ге дейін) мен оларды құнды минералдар кристалдарының друзасы болуы тән.

Жалпы алғанда олар қайта кристалданған пегматиттерге қарағанда кең таралғаң, бірақ ірі кенорындарды (қоры бойынша) сирек кездеседі. Метасоматоздық алмасқан пегматиттермен манызды өнеркәсіптік мәнге ие кенорындардың мынадай типтері байланысты:

сподумен- кварц-далашпатты- Ресей, ОАР , Канада , АҚШ кенорындары( cуретте белдемді пегматит денелердің бірінің қимасы берілген);cурет Метасомаздық алмасқан пегматит денесінің геологиялық қимасы (Н. А. Солодов бойнша); 1-тасындылар; 2-10-пегматит денесінің белдемдері; 2- блоктық кварц,3-ірі блоктық микроклин I I, 4- ұсақ пластиналық альбит, 5-кварц-сподумен,6- клевеландит-сподумен,7- квац-мусковит ұялары,10- графикалық кварц-микроклин; 11- сыйыстырушы таужыныстар
берилл-кварц-далашпаты (Ресей ,Конго, Замбия, Австралия, АҚШ, Бразилия);
асыл тастар – тау хрусталі, аметист , топаз, аквамарин , турмалин (Ресей, Қазақстан, Украина,Ауғанстан, Үндістан, Австралия Бразилия)
Корундты және оның асыл түрлестері- сапфир мен рубинді (Орал, Үндістан, ОАР,Австралия, Канада; АҚШ)

Пегматиттердің мұндай айрықша типі бұрын силикатсызданған түрге жатқызызылып келген. Мұндағы метасоматоз біршама кремнезем мөлшерінің шығарылуымен (силикатсыздануымен) ерекшеленеді. Ол пегматит денелері өздерінен құрамы бойынша күрт өзгеше таужыныстардан (карбонат, үльтранегізді) қалыптасқан жағдаайларды дамиды.

Сонымен қатар, метасоматоздық алмасқан кенорындырмен қалайы, тантал, ниобий, уран,торийдің өнеркәсіптік кенорындары байланысты. Бірқатар жағдайларда бұл пегматиттер касситерит, циркон, асыл тастардың ірі шашылымдарының түбірлік көзі болып табылады. Олардын кенорындары ҚХР . Үндістан мен Бразилияда кең таралған.