Пин Чен түбіндегі шайқас

Б.з.б. 214 жылы қолбасшы Мын Тянь Ордосты басып алды. Хұндарды (ғұндарды) Иньшаньнан солтүстікке қарай ығыстырып, Ұлы Қорғанның құрылысын аяқтады. Аталмыш құрылыстарды сол дәуірдегі Қытайдың әскери мамандары «кешірілмейтін ақымақтық» деп есептейді. Бұл туралы кейбір деректерде былай делінеді: «Цинь Ши-хуанди титтей де ұялмастан, халықтың қуат күшін бағаламастан, бір шеті мен екінші шетінің арасы 10000 лиге жететін ұзын қорғанды салды. Азық – түлік теңіз арқылы жеткізілді. Бірақ шекараны нығайтудың аяқталғаны сол – ақ, Орталық мемлекеттің ішкі қуаты мүлде құрып – бітті. Содан соң Цинь әулиеті тағынан айырылды». Басқаша айтқанда, осы дәуексөз авторының пікіріне сәйкес, қандай да жолмен қорғау мүмкін емес бекіністі салу – мағынасыз тірлік. Себебі осыншама ұзын шекараның бойын қорғайтын тұрақты гарнизон қызметіне Ұлы Қытайдың өзі де жеткіліті жауынгер бөле алмас еді. Шындығында, Ұлы Қорған хұндарды тоқтата алмады. Б.з.б. 3 ғасырдың соңғы онжылдығы екі түрлі түптілікті өзгеріспен айшықтады. 209ж. хұндардың тағына Мөденің келуімен хұндардың 24 руы қатаң әскери тәртіпке бағынатын болды, одан жалтарғандарды өлім жазасына кесті. Шендер жүйесі белгіленді. Ол «шаньюйдың туыстарына» берілетін династиялық, ақсақалдарға берілетін рулық және қызметшілерге берілетін шен болып бөлінді. Бұл жерде Хұн державасыеның ұйымдастырылу жағын түгелдей таңдау мүмкін емес. Бірақ оның мағынасы осыған дейін болған патриархалдық – рулық құрылымға тоқтам салу дегенге саяды. Айта кететіні, қоғамды даму жолында, салған күштердің назары сыртқа, яғни шет елдерді жаулап алу саясатына көшті. Осының арқасында хұндарды өздерінің шығыс көршілері – дунхуларды бағындырып, юечжилерді батысқа қараай ығыстырды. Соның салдарынан халықтарға үстемдік жүргізетін дәрежеге жетті. Ал Цинь Шихуанди орнатқан әскери зорлық – зомбылық қытай халқының барлық тобының династияға қарсы ашу – кегін тудырды. Жаулап алушы императордың өлімінен кейін тұтанған сарай маңындағы сыбайластардың күресі мемлекеттік құрылымды әлсіретті. Осыдан кейін бүкіл елді көтерпілістер толқыны кезіп кетті. Үкіметтік жасақтың қарсылығына тойтарыс беріліп, ел астанасы өртелді. Осының ізінше жеңіске жеткендердің арасында азаматтық соғыс өрті тұтанды. Қытай азаматтық соғыс кезінде жаулап алған жерлердің барлығынан дерлік айырылды. Б.з.б. 205 жылы хұндар өздеріне Иньшань баурайларын қайтартып, сол кезде көшпелі лоуфань мен баянь тайпалары мекендегенОрдосты басып алды. Щамасы осы 205 жылы мүмкін келесі 204 жылы Мөде – шаньюй Кукунор көлінің бойындағы таулы елге басып кірді. Осы жерді мекендеген көшпелі тибет тайпалары – кяндар Мөдеге өз еріктерімен бағынды. Қытайды солтүстік – шығысынан, шығысы мен батысын құрсаулап алған хұн шаньюйі әлемге өз талабын жарияламақ болды. Мұнымен дәстүр бойынша әлемдегі ең жоғарғы билік иесі саналатын «Көк тәнірінің ұлы» - император келіспеді. Бір соғыстың болары сөзсіз еді. Б.з.б. 203 – 200 жж. Мөде солтүстік шекарада соғыс жүргізді. Ол хұндарға туыстас хұнюй тайпасын, узюй-юечжи-қыпшақтарды, Алтайдан солтүстікке қарай мекенденген динлин тайпасын, олардың жоғарғы Енисейден Ангарга дейін Саянның солтүстік баурайын жайланған көршілірі - динлиндерді, Харгис – Нур көлінің маңындағы Солтүстік – батыс Моңғолстан аумағын мекендеген гигун – қырғыздарды және қазір белгісіз цайли халқын бағындырды. Өз тылын нығайтқан Мөденің назары қайтадан Қытайға ауды. Қытайдағы азаматтық соғыс 202 жылы Хань династиясының негізін салушы әрі Гао – ди лауазымын алған Лю Банның жеңісімен аяқталды. Бірақ ел қатты күйзелістен есін жия алмады. Осы уақытта солтүстік жақтан хұндар қаптады. Олар Май бекінісін қоршап алды. Бекіністің басшысы князь Хань Синь берілуге мәжбүр болды. Қытайда қалыптасқан түсіні бойыншы «бекіністі беру - сатқындық пен тең саналатын және жеңіске жеткен жақтың бодандағына кіру» дегенді білдіретін. Сатқын өзін – өзі қол жұмсау керек деп есептелінетін. Өзін өлтірмеген адам борышына адалсыздық көрсетті деп саналатын. Сондықтан князь Хань Синнің жаңа қожайынға мүлтіксіз қызмет етуден өзге амалы қалмады. Хұндар оңтүстікке қарай бет алды. Гоучжи жотасынан өткесін 200 жылы қыста Солтүстік Шаньсидің астанасы Цзиньяньға келді. Әскерді Гаоцзидің өзі бастап барды. Бірақ нөкерлерінің үштен бірі қатты аяздан қолдарын үстіртіп алғандықтан, садақ тартуға күштері жетпеді. Мөде айлаға көшті: шегінген кейіп жасаған ол Қытай халқының үздік бөлігін қақпанға түсірді және Пинчен қаласының түбіндегі Байдын елді мекенінде император бастаған Қытай әскерінің мықты бөлімін қоршап алды. Қытай әскерінің жалпы саны 320 мын адам деп саналды. Оған шығыс әскерлерінің жеке құрамының жартысынан бестен төрт бөлігіне дейінгі жасағын құрайтын бүкіл әскери қызметшілір кірді. Хұндардың әскери сандарын тым деп, әсіре көрсетілгені анық. Мөде уәде етілген күштерді дер кезінде жібермеген князь Хань Синнің опасыздығына күдіктенді. Сондықтан ол жеңістен бас тартып, әскеріне Гао-цзидің жасағына жол ашып беру туралы бұйрық берді. Садақтарын хұндар жаққа тарата ұстаған Қытай әскері ашық тұрған жерден өтіп, негізгі күшке қосылды. Ал Мөде жасақты кері қарай бұрды. Бұл хандар тарихындағы ірі жорық еді. Дегенмен олар қытайдың ішіне дендеп кіре алмады. Бүкіл соғыс әрекеті Шаньсиде жүрді: Май және Пинчен қалалары шекарада 90 шақырым және 40 шақырым ал Цзиньянь қаласы 250 шақырым қашықтықта орналасқан. Барлық әскери күш Пинчен түбіндегі Байдын елді мекенінде шоғырланды. Хұндардың бүкіл әскері тау қазаншұңқырында орналасу керек болатын. Тіпті хұндардың жетектеген қосалқы атттары болмаған күннің өзінде әрбір салт аттыға 30 метр квадрат жерден келер еді. Бұл жөнінде деректің мағынасыздығы анық көрініп тұр: егер хұндардың әскерінің саны 400 мың болса, онда бұл ұрыс даласы емес, Хордын даласаын елестетер еді. Осығын қарай «Сым Цянь хұндардың күщін 10-20 есе арттырып жіберген болуы керек» деген болжамға келеміз. Алайда Гао- цзидің жағдайы да қиын болды. Гао – цзи жақында ғана орнаған билігінің негізгі сүйеніші – жеке күзетшілерімен бірге қоршауда қалды. Соғысты ары қарай жалғастырудың мағынасыздығын түсінген Гао – цзи Мөдеге «бейбітшілік пен туыстық» келісімін бекіту үшін мәмлігер аттандырды. Бұл Мөдені аз да болса тежеді. «Бейбітшілік пен туыстық» келісімі бойынша Қытай сарайы ханшаны жатжұрттық иеленушіге ұзата отырып, жыл сайын келісімде көрсетілген сый – сияпаты тарту етуге міндеттеді. Бірақ бұл бүркемеленген алым – смалық болатын. Арада 8 жыл өтті. Алайда халықтың хұндардан қорқынышы сейілген жоқ. Буыны бекімеген жас империя сыртқы жауға төтеп беруге әлі дайын емес еді. Бірақ осығын қарамастан, Мөде соғыс ашқан жоқ. Мәселе оның бейбітсүйгіш мінезінде емес, батыс шекарада юэчжилармен табанды соғыс сәтке толастамағандықтан еді. Мөде Қытайды жайына қалдырды. Ол осылайша Хань әулиетіне есін жиып, бұғанасын бекітуге мүмкіндік берді.

Дереккөз

көшпенділердің ұлы шайқасы, аруна баспасы.