Политенді хромосомалар

Политенді хромосомалар митотикалық хромосомаларға қараганда жуандау болып келеді, мысалы, дрозофилдің политенді хромосомалары митотикалық хромосомаларға карағанда 100есе үлкен. Кейбір қос канатты жәндіктің сілекей бездерінің, ішек жасушаларының алып ядроларында полиплоидты хромосомалар кездеседі. Осындай эндорепродукция насекомдардың сілекей бездеріндс жақсы зерттелген. Политенді хромосомалар құрылысы жағынан бірнеше ерекшеліктері бap, ұзындығы жағынан әртүрлі, олар дисклерден тұрады, дисклер аралық учасклер кездеседі, пуфтар орын алады. Дисклер хроматиннің тығыздалғаи болімі болып саналады. Дисклер бір-бірінен калыңдығы жағынан ерекшслснеді. Дрозофилдерде 5 мың дисклер орналасады. Қос қанаттылардың политенді хромосомаларында қарапайым - пуфтар кездеседі. Пуфтар кейбір дисклердің жұмсаруынан және босаңсуынан пайда болады. Пуфтар интерфазалы хромосомалардың транскрипциясы жүретін жер және хромосомалардың экспресті бөлігі. Политенді хромосомалардағы дисклердің ауысуының көрінісі тұрғылықты болады, ол жануарлардың мүшелеріне және олардың жас шамасына байланысты емес. Бұл әртүрлі жасушалардағы генетикалық ақпараттар сапасының бірдей екенін дэлелдейді. Пуфтарда Бұндай біркелкілік болмайды. Пуфтар хромосомалардағы уақытша құрылым болып саналады. Организмнің даму барысында олар пайда болып және жоғалып отырады. Бұндай пуфтардың орналасу тізбегі әртүрлі ұлпаларда өзінше ерекшеліктері анықталған. Политенді хромосомалардағы пуфтардың пайда болуы гендердің белсенділігін көрсетеді. Пуфтарында РНҚ синтезі жүреді, олар насекомдардың дамуы сатыларында кажетті белоктарды синтездейді. Экдизон гормоны пуфтардың белсенділігін арттырады оны насекомдардың балаңқұрттарының түлеген кезінде байкауға болады. Табиғи жағдайда қосқанаттылардың екі үлкен политенді хромосомаларының құрамынан пуфты - Бальбиани сақинасын анықтауға болады. Оның құрамында молекулалық массасы 70 мың нуклеотидтерден тұратын а-РНҚ болады. Ондағы РНП түйіршігі 40-60 нм тұрады. Политенді хромосомалардың дисклер аралық құрылымдарының қызметі көп уақытқа дейін анықталмай келеді. Кейбір гипотеза бойынша онда гендердің орналасуы жайында айтылған, олар дисклердегі гендерге карағанда босаңқы орналасканы байқалады. Онда РНП фибринлдері орналасқаны анықталды. Бұл аймақта РНҚ-полимераза және ДНҚ-РНҚ кешенінің орналасуы, дисклер аралық бөліктерде де РНҚ синтезі жүретінін көрсетеді. Жоғарыда айтылғандай алып хромосомалар кейбір өсімдіктердің ұрықтық ұлпаларда кездеседі. Мысалы, осындай алып хромосомдар бұршақтар арасында кездеседі. Мұндай хромосомалар митотикалық хромосомалардан көлемі жағынан ондаған есе үлкен болып келеді. Бірақта арпадағы алып хромосомалардың құрамында дисклер, диск аралық бөлімдері кездеседі,ал оларда пуфтар қосқанатты насекомдарға қарағанда байқалмайды. РНП хроматин бөлімдерінде біркелкі орналаскан. Алып хромосомалардың құрамындағы хроматин негізінде хромонемді құрылымда кездеседі. Сонымен біз полиплоидты жасушалардың митоз блокадасындағы екі түрін қарастырдық. Полиплоидты жасушалалардың эндорепродукция кезінде пайда болуы бұл бөліну аппаратының бұзылуынан пайда болуы, митотикалық хромосомдардың тығыздалуы салдарынан. Бұндай көріністі эндомитоз деп атаймыз, өйткені хромосомдардың тығыздалуы, өзгеруі ядроның ішінде жүреді, бірак ядро қабаты бұзылмайды. Соматикалық жасушалардың полиплоидтылығы сүтқоректілердің жасушаларынан да байқауға болады. Кәрі егеуқұйрықтылар мен тышкандардың бауыр жасушаларында ди-тетра- және октоплоидты жасушалардан басқа әртүрлі дәрежедегі плоидты жасушалардан басқа екі ядрлы жасушаларды анықтауға болады. Мұндай полиплоидты жасушалардың пайда болуы негізінде S- сатысында ДНҚ мөлшері 4с болатын жасушалар митоз кезеңінен өтеді, бірақ цитотомия жүрмейді. Сондықтан екі ядролы жасуша (2х2п) пайда болады. Осы жасуша тағыда S-периодынан өтеді ДНҚ мөлшері -4с, ал хромосомалар 4п болады. Осындай екі ядролы жасуша митозға кіреді, ал метафазада осы жасушадағы хромосомалар бірігіп 8п болады. Кейін Бұл жасуша бөлінс келе 2 тетраплоидты жасуша пайда болады. Әрі карай 8п, 16п, 32п плоидты жасушалар қалыптасады. Осындай жолмен полиплоидты жасушалар бауырда, көздіц торлы қабатындағы пигментті эпителийде, сілекей және карын асты бездерінде т.б. пайда болады. Эндорепродукция организмнің кұрамындағы ұлпаларда құруға және олардың қызметтерін калыптастыруда үлкен рөл атқарады. Бұл құрылымының биологиялық маңызы кандай? Соматикалық полиплоидия егізінде жасушалар мен ұлпалардың, организмнің дамуы барысында маманданған жасушаларда кездеседі, керісінше генеративті процестерде, әсіресе эмбриогенезде, жыныс жасушаларында, бағана жасушаларында болмайды. Сонымен полиплоидты жасушалар бәлінбейді, сүтқоректілерде көп ядролы немесе полиплоидты жасушалар қартайған организмде кездеседі. Соматикалық полиплоидия кезінде жасушаның колсмінің өсуі арқылы оның продукциясы өседі деп айтуға болады.