Полития

Полития (гр. πολιτεία — политейя) — Аристотельде әртүрлі мағынада:

• 1) полис институттарының қызметіне қатысу құқығы бар полис азаматтарының немесе тең құқықты тұрғындарының жиынтығы;
• 2) «полистік лауазымдардың тәртібі» және басқару тәртібі, яғни полистің «конституциясы», полистік институттардың құрылымы және олардың қызмет ету тәртібі;
• 3) «біліктіліктер негізінде басқару» немесе тимократия («байлар билігі»); лауазымдарды бөліп берудің ең күрделі жолын ұсынатын «басқарудың ең жаман түрі»;
• 4) билік түрлерінің (аралас немесе орташа басқару, мысалы, монархияның, аристократияның және көпшіліктің басқаруының) әртүрлі элементтерін үйлестіретін басқарудың дұрыс түрі ретінде қолданылады. Бұл түсінікке қазіргі саяси ғылымдағы қоғамның саяси жүйесі ұғымы сәйкес келеді.

Аристотель бойынша

Әр мемлекетте үш құрамдас бөлік бар: ең ауқаттылар, тым кедейлер және үшіншісі — олардың араларында тұрғандар. Көпшілік мақұлдағандай, ұстамдылық пен орташалық — ең абзалы болғандықтан, әлбетте, орташа ауқаттылық та дүниедегі ең берекелісі. Ол бар болғанда ақылға көну оңайырақ; керісінше, бұған өзінің қоғамдық жағдайы бойынша асқан сұлуға, аса күштіге, ақсүйекке, өте байға немесе, керісінше, аса кедейге, тым әлсізге, өте қорланған адамға ақылға көну қиын. Бірінші тип адамдары, көбінесе, арсыз әрі ірі оңбаған болады. Екінші тип адамдары жиі қаскүнем әрі ұсақ оңбаған болады. Олардың қылмыстары арсыздықтан туындайды, басқалардікі — жауыздық салдарынан. Осылайша, біреулер басқара алмайды және мырзалардың құлдарға жүргізетін билікке ғана бағына алады; басқалары еш билікке бойсұна алмайды, және мырзалар құлдарды билейтіндей ғана билей алады [6, 101 б.]

Сонымен, ең үздік мемлекеттік байланыс — орташалар арқылы жүретін байланыс екені анық, және орташалардың саны көп болғанда, және олар — үздік жағдайда — екі шектіктен немесе, қалай болғанда да, әрбірінен күштірек болғанда мемлекетте жақсы құрылым болады. Бір шектікпен немесе басқасымен біріккенде, олар тепе-теңдікті қамтамасыз етеді, және екі жақтың біреуінің басымдылығына жол бермейді. Сондықтан мемлекет үшін ең үздік береке — азаматтары орташа, бірақ жеткілікті меншікке ие болулары, ал егер олар өте көп меншікке ие болғанда, басқалары ештенені иеленбейді, соның кесірінен қарама-қайшы шектіктердің әсерінен не шектен шыққан демократия, не таза олигархия, не тирания пайда болады. Себебі тирания өте тәртіпсіз демократиядан және олигархиядан пайда болады, ал сирегірек — мемлекеттік құрылымның орташа түрлерінен және оларға жақын түрлерден.

Аристотельдің ілімінде мемлекет түріне анықтаушы мән беріледі. Ол өзіне мемлекеттік құрылымның түрін, ел мен халықтың белгілі бір жағдайларынан тәуелді мемлекеттік басқарудың түрін қамтиды. Биліктегілер жалпыға пайда әкелсе, онда бұл түрлер (монархия, аристократия, полития) дұрыс болады. Ал егер береке тек билеушілерге келсе, онда бұлар (тирания, олигархия, демократия) бұрыс түрлер болады.

Аристотельде құрылымның «Дұрыстығы» билеушілер санына мүлдем байланысты емес. Және бұл жерде ойшыл ілімінің тағы бір ерекшелігі байқалады.

Ең дұрыс түр — полития, бұл түр бойынша көпшілік жалпы пайда үшін билейді. Полития — бұл конституциялық ұстамды-демократиялық республика, оның жетекшілері еркіндік пен тәртіпті, ерлік пен даналықты біріктіре алады. Полития — бұл мемлекеттік басқарудың аралас түрі, ол екі бұрыс түрді үйлестіру нәтижесінде пайда болды: олигархия мен демократия. Сонымен, басқарудың мінсіз түрін құру принципі – екі бұрыс түрді үйлестіру. Аристотель политияны былай сипаттады: ол «өте сирек әрі кейбіреулерде ғана кездеседі». Сонымен қатар, сол кездегі Грекияда политияны орнату мүмкіндігін талқылағанда Аристотель бұндай мүмкіндіктің көп емес деген қорытындыға келді.

Политияда көпшілік жалпы пайда үшін билейді. Полития – мемлекеттің «орташа» түрі, және бұл жерде «орташа» элемент бүкіл жерде басым: пейілде – ұстамдылық, меншікте – орташа ауқаттылық, билікте – орташа топ.

Халық құрамында орташалар екі шектіктен, немесе екеуінің біреуінен басым болса, мемлекеттік құрылым тұрақтылыққа сүйене алады. [2, 39 б.]

Себебі олигархия ертеден келе жатқан мүліктік теңсіздікті ушықтырады, ал демократия байлар мен кедейлерді шамадан тыс теңестіреді.

Монархиядан безу – тиранияны, аристократиядан безу – олигархияны, политиядан безу – демократияны, демократиядан безу – охлократияны алып келеді