Популяциялардың мөлшерін анықтау әдістері

     Кез-келген сандық экологиялық зерттеулер жүргізген кезде құрылықтың белгілі бір ауданында немесе су мен ауаның белгілі бір көлеміндегі организмдердің санын дәл анықтау өте маңызды. Әдетте бұл популяцияның мөлшерін анықтаумен тең. Жоғарыда айтылғандай зерттеу әдісін таңдау организмдердің тіршілік ету сипаты мен мөлшеріне және зерттелетін территорияның көлеміне байланысты. Кішігірім учаскелердегі өсімдіктердің көптігін және қозғалмай немесе жай қозғалатын жануарлардың санын есептеу оңай. Ал үлкен учаскелердегі немесе ашық кеңістіктегі тез қозғалатын жануалардың санын анықтау үшін жанама әдістер қолданылады. Тіршілік ету ерекшеліктерінің қиындығына байланысты организмдерді бақылауда алу немесе ен салу және қайталап аулау әдістерін қолдануға тура келеді. Популяцияның санын анықтаудың объективті және субъективті әдістері бар.

     Төртбұрыштар (квадраттар), тікелей бақылау және суретке түсіру, тікелей есептеу әдістеріне, ал ен салу немесе қайталап аулау жанама әдістерге жатады.

     Төртбұрыш (квадрат). Егер аумақтың белгілі бір бөлігіндегі бірнеше төртбұрыштардағы организмдердің саны анықталса, онда жай көбейту амалы арқылы бүкіл аумақтағы организмдердің санын білуге болады. Осы әдісті пайдалана отырып түрлердің таралуының үш параметрін анықтауға болады.

     1) Түрлердің тығыздығы. Түрдің тығыздығы — бұл белгілі бір аумақтағы, мысалы 10м2-гі белгілі бір түрге жататын организмдер саны. Түрлердің тығыздығын анықтау үшін кездейсоқ тасталған төртбұрыштардағы организмдер саны есептеледі. Бұл әдістің, бірнеше артықшылығы бар, яғни түрлерді және әртүрлі учаскелерді салыстыруға, түрлер көптігін дәл анықтауға мүмкіндік береді. Әдістің кемшілігі, уақыт көп кетеді және зерттеу барысында «особь» категориясын дәл анықтауды керек етеді (мысалы, бүкіл шымды, әлде әрбір жеке өркенді бір өсімдік деп есептеу керек пе?).

     2) Түрдің жиілігі. Бұл кез-келген аумаққа кездейсоқ тасталған төртбұрыштағы түрлер. Мысалы, егер түр әрбір он төртбұрыштың біреуінде кездессе, онда түрдің кездесуі 10%-ға тең. Бұл мөлшерді білу үшін кездейсоқ тасталған әрбір төртбұрыштағы түрдің барын немесе жоғын анықтайды (кездескен особьтардың саны маңызды емес). Бұл әдісті қолданған кезде мәліметтерге әсер ететін болғандықтан төртбұрыштың өлшемінің қандай болатынын және қандай жиілікті есептеу керек екенін анықтап алу керек (яғни, өркені немесе тамыр бойынша есептеу. Егер төртбұрыштың ішіне өсімдік жапырағы ғана еніп тұрса түрдің өзі сырт жағында өсіп түрса, түр тек қатысушы деп есептеледі. Ал төртбұрыш ішіне өсімдік тамыры да еніп тұрса, түр «тамырлы» кездесу деп саналады). Бұл әдістің артықшылығы - қарапайым және көп уақытты керек етпейді. Әдісті үлкен масштабтағы, мысалы орманды экожүйелерде қолданады. Кемшілігі, алынған жиілік мәліметтеріне төртбұрыштың мөлшерімен қатар, өсімдіктің мөлшері мен кеңістіктегі орналасуы да әсер етеді.

     3) Түрдің (өсімдіктер) жабыны. Түрдің особтары топырақтың қанша бөлігінде кездесетінін, жалпы аумақтағы өсетін түрдің пайыздық (%) мөлшерін көрсетеді. Мұны кездейсоқ алынған бірнеше нүктедегі төртбұрыштың аумаған бағалап, кездескең түрлерді тіркеу арқылы анықтайды. Бұл әдіс әсіресе шөптесің өсімдіктер жабынын анықтауда қолайлы. Алайда бұл шаршататын, уақытты көп қажет ететін әдіс.

     Тікелей бақылау. Особьтарға тікелей есеп жүргізу әдісін тек қозғалмай немесе жай қозғалып тіршілік ететін жануарларға ғана емес, сондай-ақ көптеген қозғалатын ірі жануарларға да қолдануға болады. Мысалы, бұғы мен арыстандар, орман кептерлері мен жарғанаттар жататын немесе түнейтін жерлерінен шыққан кезде.

    Фотосуретке түсіру. Фотосуреттегі особьтарды есептеу арқылы ірі сүт қоректілер мен ашық кеңістікте жиналған теңіз құстары популядияларының мөлшерін анықтауға болады.

    Алу әдісі. Бұл әдіс құрлықтың белгілі бір учаскесіндегі немесе судың көлеміндегі майда организмдердің, әсіресе насекомдардың санын анықтауда өте қолайлы. Арнайы горды құлаштап сермеу арқылы насекомдарды аулап, санын есептеп зерттеулер біткенге дейін босатпайды. Сосын бұлай насекомдарды аулауды үш рет қайталайды. Графикті құрған кезде әрбір сермеген кездегі ауланған жануарлар саны мен бұрын ауланған жануарлар санын есепке алады. График сызығын жануарлар ауланбай қалған кезге дейін (яғни, ауланған жануарлар саны нолге тең болғанға дейін) жалғастырып, популяцияның жалпы мөлшерін есептейді.

    Ен салу және қайталап аулау әдісі. Бұл әдіс жануарды аулап оған зиян келтірмей ен салып, сол өзі тіршілік ететін жерге босатып жіберуге негізделген. Мысалы, тормен ұстаған балықтардың желбезек қақпақшаларына алюминий пластинка бекітеді немесе ұстаған құстардың аяғына сақина кигізеді. Майда сүт қоректілерге бояу жағуға, құлағын тілуге, саусағын кесуге, буынаяқтыларға да бояумен ен салуға болады. Ауланған жануарларды санап, ен салып болған соң босатып жібереді. Біраз уақыттан соң жануарларды қайта аулап ен салынган жануарлар санын есептейді. Ал популяция мөлшерін төмендегі теңдікті пайдаланып анықтауға болады:

        немесе P = (N1xN2)/R

    P = популяцияның жалпы мөлшері;

    N1 = алғашқы аулаған жануарлар саны;

    N2 = екінші аулаған кездегі жануарлар саны;

    R = екінші аулаған кездегі ені бар жануарлар саны.

    Популяция мөлшерін бұлай есептеуді Линкольн индексі деп атайды. Индекс төменде келтірілген бірнеше мүмкіндікгерден келіп шығады.

    1. Популяция ішінде организмдер кездейсоқ орналасқан (барлық уақытта мұндай емес, өйткені кейбір организмдер колония, үйір немесе табын түрінде тіршілік етеді).

    2. Бірінші аулау мен қайталап аулау арасында жануарлар кездейсоқ таралуы үшін біраз уақыт өтуі керек. Түрдің особьтары неғұрлым баяу қимылдайтын болса соғұрлым көп уақыт керек.

    3. Индекс тек географиялық себептерге байланысты орнын ауыстыру мүмкіндігі шектелген популяцияларға ғана қолданылады.

    4. Популяция ареалында организмдер біркелкі таралған.

    5. Популяция мөлшерінің иммиграцияға, көшуге, особьтардың туылуы мен өлуіне байланысты өзгеруі аз.

    6. Салынған ен жануарлардың қозғалуына кедергі келтірмеуі және жыртқыштар үшін көзге түсерлік болмауы керек.

    Кейде майда насекомдарды (кейбір шаяндар) және өсімдіктерді санын анықтау қиынға соғады, сондықтан ондай кезде төртбұрыш рама ішіндегі организмдер молдығын немесе өсімдіктер жабынын анықтаумен алмастыруға болады.

    Субъективті әдістер. Бұл әдістерге өсімдіктер жамылғысын, жиілік шкаласын немесе особьтар молдығын анықтау жатады. Мысалы, тасты жағалауларда тіршілік ететін кейбір моллюскілер (Patella) молдығын анықтау үшін Криспо мен Саутвард құрастырған шартты шкалада келесі белгілер, жиіліктер және пайыздар қолданылады:

    А - мол > 50%,

    С - қалыпты 10-50%,

    F - жиі кездесетін 1-10%,

    О - сирек < 1%,

    R - өте сирек - 30 минут ішінде тек бірнеше особьтар ғана байқалған жағдайда.

     Сөздік белгілер (А, С, Ғ, О, R) мен пайыздар (%) ара қатынасы шартты, сондықтан өзгеріп тұруы мүмкін. Жоғарыда келтірілген бес категорияның мәліметтері кайт-диаграммаларды құру кезінде қолдануға болады. Бұл әдістің ең үлкен кемшілігі - объективті емес. Көзге жақсы байқалатын гүлдеп тұрған түрлерге қарағанда майда, жұпыны түрлердің мөлшері аз байқалады.