Прототүрктер мен Америка үнділері

Отто Рериг 1819-жылы Пруссияда туылып-өсіп, Лейпциг, Париж университеттерінде медицина, филология бойынша білім алып, шығыс тілдері бойынша әдістескен. 1841-1858 жылдары Пруссияның Түркиядағы елшілігінде аудармашы болып істейді. Америкаға қайтып келгеннен кейін әр түрлі жетекші қызметтерде істеп, 1908-жылы 89 жасында Калифорнияда қаза болады.

Рериг 1861-1865 жылдары, Американың Оңтүстігі мен Солтүстігінің арасында болған азаматтық соғыс кезінде Дакота штатындағы әскер госпиталінде хирург болып істейді. Ол жерден соғысқа қатысқан сиу үнділерімен кездесіп, сөйлеседі де, бір нәрсеге қатты таң қалады: сиу үнділерінің тілі түркі тілдеріне өте қатты ұқсас екен. Одан да қызығы, сиу үнділері өздері тұрған аймақты Америка ашылғанға дейін, б.з. 16-ғасырға дейін мекендеген. Рериг госпиталдегі жұмысының көптігіне қарамастан, үнділерімен жолығып, тілін үйреніп, үй-шарттары, қағида-салттарымен танысуға да уақыт табады.

Олардың тілінің лексикасын түгел зерттеп шыққан Отто Рериг сиу үнділерінің тілі урал-алтай тілдерінің тобына, оның ішіндегі түркі-татар тілдеріне жақын деген шешімге келіп, сиу үнділерін "Ұлы Азияның" көшпенділері деп атайды. Өзінің ұққан, білгендерін өзінше сөздік қылып жаза бастайды.

Сиу үнділері кім болған және қазір кай жерде тұрады?

Сиулар көп соғысқан, ержүрөк болып, ақ отарлаушылар олардан қорыққан. Өз жерінің және елінің бостандығы үшін батырларша салғыласқан. 1862, 1872, 1890 –жылдары ақ басқыншыларға қарсы шығып, миллиондаған үнділер құрбан болған. 1963-жылғы мағлұмат бойынша 77 мыңдай адам қалған. Қазір олар Оңтүстік және Солтүстік Дакота, Каролина, Монтана, Небраска штаттарында, б.б. Канаданың оңтүстік аудандарында өмір сүреді.

Сол Отто Рериг түзген сөздіктен үзінділер:

1) Сиу үнділерінің сөздерінен:

Сиуша	Орысша	Қазақша
Icu	Пить	Ішу
Qan	Кровь	Қан
Мі	Я	Мен

2) Майя индейлеринин сөздөрүнөн:

Майяша	Орысша	Қазақша
Jash	Новый, зеленый	Жас, жасыл
Qun	Солнце	Күн
Ich	Живот, внутренность	Іш
Chab	Повалить, рубить	Шабу
Baka	Лягушка	Бақа
Imish	Фруктовое дерево	Жеміс
Ak	Белый, светлый	Ақ
Mol	Много, изобилие	Мол
Bin	Я	Мен
Chalan	Змея	Жылан
Tiq	Сажать	Тігу
Bilim	Знание	Білім
Quch	Ноша, бремя	Күш
Toqmaq	Колотушка	Тоқпақ
Baldiz	Младшая сестра жены	Балдыз
Boyak	Краска, картина	Бояу
Pulut	Курить, дымить	Бұлт

Қазіргі кездегі Орталық және Оңтүстік Американың көпшілігі сиу тілінен келген кечуа тілінде сөйлеседі екен. Кечуа тілі инктердің және майялардың негизги тілі болып саналады. Қазіргі уақытта кечуа тілі Перуда, Эквадорда, Боливияда, Аргентина және Чилидің кейбір аудандарында испан тілімен қатар екінші мемлекеттік тіл болып саналады.

3) Кечуа тіліндегі кейбір сөздер:

Кечуаша	Орысша	Қазақша
Ogri	Вор, воровство	Ұры
Kok	Небо, небосвод	Көк
Age	Дядя по отцу, уважаемый человек	Аға
Tayta	Отец	Ата
Misik	Кошка	Мысық
As	Небольшой, немного	Аз
Ariq	Худой, тощий	Арық
Tuqur	Плевать	Түкіру
Qarin	Пищевод, желудок	Қарын

Сілтемелер өңдеу

[www.varvar.ru/arhiv/texts/karimulin1.html Варвар сайтынан алынып, қысқартылып аударылды. ]

Каримулин А.Г.