Психологиялық роман

Психологиялық роман — адамның психологиясын, жан дүниесін, ішкі сезімін терең ашып көрсетуге айрықша мән берілетін роман.

Психологиялық романның түп негізі, бастапқы үлгісі ретінде Стерннің "Тристам Шендидің джентельменнің ғұмыры мен пайымдары" романы аталады. Ол адамды, адамның ойын психологиялық, мінездік толқыныстар тұрғысында көрсетті. Еуропа прозасындағы романның әдебиетте жанрлық түр ретінде қалыптасуы XIX ғасырдың аяқ кезі. Адамның сезім күйін, толғанысын, қуаныш-қайғысын барлық қайшылығымен, "жан дүние диалектикасын" терең ашып бейнелеудің үлгісін Л.Толстой романдарынан айқын көреміз. "Анна Каренина" романындағы терең психологизм, кейіпкердің ішкі сезімінің нәзік иірімдерін құпия сырларын әсерлі суреттеу адам мінезін асқан шындылықпен нанымды көрсетуге мүмкіндік береді. Жеке адамдардың "жан дүние диалектикасын" ашып беру арқылы жазушы қоғамдық өмірдің қайшылықтарын, адамгершілік пен қатыгездіктің қақтығысынан туған трагедиялық жағдайды әсерлі бейнелейді. Л.Толстой кейіпкердің көңіл күйін тікелей суреттеуде де, іс-әрекеті арқылы немесе оның толғанысы, ішкі монологы арқылы көрсетуде де асқан көркемдік шеберлік танытады.

Ф. Достоевскийдің адам психологиясын бейнелеудегі жаңашылдығы романындағы сан-алуан кейіпкердің өмір құбылыстарын өзінше сезінуі, олардың әр қилы, кейде тіпті бір-біріне мүлде қайшы дүниетанымын, көзқарастарын үңіле зерттеп, сипаттауынан әсіресе айқын аңғарылады. Кейіпкерлердің адам тағдыры, дүние, жаратушы жайлы белгілі бір шешімнің, нақтылы түйіннің аясына сыймайтын, шығармаға көп үнділік-полифониялық қасиет дарытатын қым-қиғаш ой толғаныстарынан жеке адамның ой-санасы, ішкі сезімі бүкіл әлеммен, бүгінгі ғана емес, өткен өмірімен де, келешекпен де жалғасып жатқанын байқаймыз.

М.Ю. Лермонтовтың «Біздің заманның қаһарманы» повестіндегі Печорин бейнесін мүсіндеуі психологизмнің үздік үлгісі дей аламыз.

Қазақ әдебиетіндегі психологиялық романдар

Қазақ әдебиетіндегі психологиялық роман - Ж. Аймауытовтың "Ақбілегі". "Ақбілектен" психологиялық роман табиғатына хас негізгі сипатты - шығарманың сюжеттік-композициялық концепциясының кейіпкердің ішкі әлемін талдау мақсатына тәуелділігін бажайлауға болады.

Төл прозамыздағы психологиялық романның озық үлгісі - Т.Ахтановтың "Шырағың сөнбесін" дилогиясы. Соғыс және әйел тақырыбын зерделей отырып, жазушы әйел жанының терең қалтарыстарына үңіледі, әйел сезімінің ешқандай қоғам идеологиясына, жағдайға мойынсұнбайтын құпия құдіреттерін паш етеді. Адамның жан дүниесін бейнелеу, психологизм, әрине бір ғана жанрдың, психологиялық романның шеңберімен шектелмейді. Кейбір шығармаларды бөліп, осы жанрлық түрге жатқызудың өзі де тек шартты түрде жасалған жіктеу деп санаған жөн. Кең мағынадағы психологизм көптеген шығармалардан табылады.

"Абай жолы (роман)" тарихи роман, "Қан мен тер" әлеуметтік роман дей отырып, М. Әуезов пен Ә. Нұрпейісов адамның психологиясын, әр алуан көңіл күйін мейлінше нанымды, әсерлі бейнелейтініне сүйсінбей қала алмаймыз.