Пұшық

Пүшық. Түсіндірме сөздіктен екі түрлі мағынасын оқимыз:

• Жұқпалы ауру салдарынан мұрны кем болып қалған, батық біткен.

«Одан да не ақсақ, не пүшық етіп, бақытты етсе болмас па еді!» (М. Дүйсенов, Гүлжан);

• Келте, таңқы (мұрын).

«Тәпелтек қара пұшық бала Мақан жүзіне жаутаңдай қарайды» (3. Шүкіров, Ізгілік.).

Ертедегі түркі жазба ескерткіштерінен, дәлірек айтсақ, М. Қашқари сездігі мен Жүсіп Баласағұнның «Қүтты білік» шығармасынан «бычуқ» тұлғалы сездің «жарым, жарты» сияқты мағыналарын кездестіреміз. Дәл осы мағына кейбір түркі тілдерінде бүгінге дейін сақталған дерлік дерек те жоқ емес. Қырым татарларының тілінде «буджук» сөзі — біздің түсінігіміздегі «жарты, жарым». Сөз төркінін осыған әкеп тіресе де болар еді. Бірақ «жарты» ұғымының қалай пайда болғандығын білу қажеттігі ойға оралып, тыным, маза берер емес. Ой елегінен өткізе қарасақ, жарты — белгілі бір түтас заттың екіден бір белігі. Табиғатқа түтастық тән. Демек, жарым, жарты — сол тұтастық пен бүтіннің бөлігі. Бүтінді жартыға айналдыру — тағы да адам іс-әрекетінің немесе табиғаттың дүлей күшінің нәтижесі. Жарым не жартыны жасау үшін бүтінді кесіп немесе шабу қимылын жүргізу қажет. Осы себептен де «пүшық» сөзінің пайда болуына негіз тағы да «пыш» етістігі болмақ. Бүған деректі ертедегі түркі жазба ескерткіштері бере алады: быч — кесу, шабу мағыналарын берген. Осы түбірге тілімізде жиі қолданылатын -ық жүрнағы арқылы «бычық» одан әрі «пұшық» сөзі калыптасқан. Ауру нәтижесінде бұрынғы қалпынан айырылған мұрын немесе жаратылысынан келте, таңқы мурындар дағдыдағы мүрынға қарағанда «жарты» сияқты болып көрінетіндіктен де ертеде осы мағынаны меншіктенген «бычуқ» сөзімен тіркесіп «пүшық мүрын», қазіргі түсінігімізше «жарты мұрын», пайда болған да, кейін «мүрын» сөзі түсіріліп, «пүшық» десе де түсінікке зиян келмейтін қалыпқа жеткен.