Рационалды-сыни парадигма

Рационалды-сыни парадигма саясат әлемін өзінің ішкі зандылықтарымен дамитын әлеуметтіліктің дербес сферасы ретінде зерттеумен байланысты. Ол саясаттың сыртқы, натуралистік негіздерге тәуелділігін елемейді, саясатты таза түрде ала отыра оның ішкі проблемаларын зерттейді. Сондықтан да, осы парадигма бойынша саясатты өзінің ішкі шығармашылық мүмкіндіктері мен бастаулары бар құбылыс деп есептеуге болады. Бұл парадигма саясат әлемін зерттеуде әр түрлі тәсілдерді қолдануға және тандалған аспектіге байланысты зерттеу акценттерін өзгерте отырып объектіні өзекті практикалық саяси міндеттермен тығыз байланыста зерттеуге мүмкіндік береді.

Рационалды-сыни парадигманың жүзеге асуында қазіргі саясаттанудың конфликт және консенсус сияқты орталық ұғымдары ерекше мәнге ие. Саясат әлемі қақтығыстарға толы екендігі ежелден белгілі, дегенмен бұрынғы дәуірлер бұл қақтығыстардың (конфликтілердің) натуралистік, әлеуметтік, психологиялық және т.б. сыртқы бастауларын бөліп көрсетті. Сондықтан да, конфликтінің шешілуі саясат алаңынан тыс жатқан проблемаларға тікелей тәуелділікте қарастырылды. Саясаттың өз мүмкіндіктері, оның шығармашылық, реттеушілік функциялары ескерілмей қалды.
Өйткені әлеуметтік орта антагонизмге, қарсылық пен күреске, өзара күш көрсетуге толы дүние. Бұл жағдайда — сұхбаттасу, мүдделерді ескеру, саяси бәсекелестердің позицияларына құрметпен қараудан көрініс табатын мәселені таза саяси шешу мүмкін болмай қалды. Өзінің мәні мен мазмұны бойынша адамгершілікке жат кднды соғыстар мен революциялар — адамзат болмысының нақтылығы болғанымен, мұндай акциялардың нәтижесінде конфликтілер жойылып кетпеді, және өз кезегінде күш көрсету қайтадан жеңіске жетіп отырды.
Тарихи тәжірибе дамудың эволюциялық жолының ерекше құндынығын, жасампаздығын көрсетеді. Пісіп-жетіліп келе жатқан конфликтілердің өз уақытында шешілуімен байланысты өркениеттің сақталуы мен дамуы үшін бірізділік аса жемісті мәнге ие болады, ал бұл қоғамдық организмге жазылмайтын жарақаттарды түсірмеуге, мәселелерді, мүдделерді өзара ескеру негізінде шешуге, саяси процеске қатысушылардың барлығын белгілі бір дәрежеде қанағаттандыратын саяси шешімдерді қабылдауға мүмкіндік береді, ал нәтижесінде — әрбір адам бейбітшіліктің, келісімнің, қоғам тұтастығының сақталғанына және өз мүдделерінің ескерілгендігіне куанатын болады.

Саяси мәдениеттің мәні саяси оқиғалардың ушығып кетпеуі үшін кажетті шараларды қолдана білу қабілетінде жатыр. Пісіп-жетілген конфликтілерді шешу үшін дер кезінде қоғамдық организм үшін залалсыз әдістерін табуға, олардың дамымауы үшін ұрығыңда жоюға, талас тудырмайтын, қарама-кдйшылыққа соқтырмайтын, саяси проблемаларды өзара келісім негізінде, құқык шеңберінде, моральдық негізде шешуге мүмкіндік беретін амалдарды пайдалану, саясат өнерінің бар арсеналын қолдану кажет. Мұндай іс-әрекет үшін саяси-құқықтық ортаны конституцияның баптары мен ауқымы жасайды.
Демократиялық мемлекеттердің конституцияларының баптарында саяси әрекет үшін кең құқықтық кеңістік жасалған, статус-квоны қамтамасыз ететін терең тізбектелген жүйе қалыптасқан. Рационалды-сыни парадигманың негізінде қазіргі саяси білімдердің бір саласы — конфликтология пайда болып даму үстінде.

Рационалды-сыни парадигманың екінші маңызды ұғымы консенсус болын табылады. Өзінің саяси мәні мен әлеуметтік мағынасы тұрғысынан консенсус — қарсы тараптардың мүдделерінің түйісуі мен өзара келісімі негізінде қол жеткізілетін нақты компромисс. Әрине істің бұлай шешілуінің сенімсіз, тұрақсыз болары анық болғанымен, оның бейбітшілік пен өзара келісім екендігі даусыз. Консенсус шынайылық бола отырып өлеуметтік өмірге әсерін тигізеді, өзінің идеологиясын, саяси құрылымын қалыптастырады, яғни қоғамдық өмірдің демократиялық құрылысының ажырамас бөлшегі болын табылатын консенсус мөдениетін жасақтайды. Консенсуста карсы жақтардың қайсысы болса да өз мүдделерін сақтай және таныта отырып, өз мүдделерінде бейбітшілік пен келісім жағдайын пайдалана алады. Саясаттанудың мультипарадигмалығы толық түрде саяси ойлар тарихында жүзеге асты. Сондықтан да бұл проблеманы ашу үшін адамзаттың саяси ойларының тарихына шағын саяси шолу жасап көрелік.