Рудольф Людвиг Мессбауэр

Рудольф Людвиг Мессбауэр
	Рудольф Людвиг Мессбауэр
	нем. Rudolf Ludwig Mößbauer
	; Рудольф Людвиг Мессбауэр
Туған күні	31 қаңтар 11929
Туған жері	Мюнхен, Германия
Қайтыс болған күні	14 қыркүйек 2011
Қайтыс болған жері	Грюнвальд, Мюнхен, Үлкен Бавария, Бавария, Германия
Азаматтығы	Германия
Ғылыми аясы	физика
Жұмыс орны	Мюнхен техникалық университеті; Берлин техникалық университеті; Калифорния технологиялық институты; Лауэ-Ланжевин институты
Ғылыми дәрежесі	докторлық дәрежесі (1958) және диплом (1955)
Альма-матер	Берлин техникалық университеті; Мюнхен техникалық университеті
Ғылыми жетекші	Хайнц Майер-Лейбниц
	Үлгі:Құрмет Легионы орденінің офицері

Рудольф Людвиг Мессбауэр (нем. Rudolf Ludwig Mößbauer; 31 қаңтар 1929, Мюнхен —14 қыркүйек 2011, Грюнвальд) — неміс физик, атом ядросы және элементар бөлшектер физикасының маманы, 1961 жылғы физика бойынша Нобель сыйлығының лауреаты.

Өмірбаян

Білім

Рудольф Мессбауэр Мюнхенде фототехник Людвиг Мессбауэр мен Эрна Мессбауэрдің (қызы Эрнст) дүниеге келген отбасында екі баланың бірі және жалғыз ұлы болды. Бастауыш білімін жергілікті мектептерде алғаннан кейін, ол Мюнхен-Пазинг (ағыл.) гимназиясына түсіп, оны 1948 жылы бітірді. Мессбауэр біраз уақыт оптикалық компанияда жұмыс істеді және пианисттің сөзсіз талантына қарамастан, Рудольф физиканы оқуға шешім қабылдады, ол үшін Мюнхен техникалық институтына (қазіргі университет) оқуға түсті. 1952 жылы — бакалавр, 1955 жылы — магистр, 1958 жылы — доктор атанды. 1953/54 оқу жылында сол университетте математика пәнінің мұғалімі болып жұмыс істеді.

Ашылу қарсаңында

1955—1957 жылдары ол Гейдельбергтегі Макс Планк қоғамының медициналық зерттеулер институтының физика бөлімінде гамма-сәулелердің жұтылуын зерттеп, докторлық диссертациясын бойынша жұмыс істеді, онда ол алғаш рет γ-сәулелерінің кері айналусыз резонанстық жұтылу құбылысын — ядролық гамма-резонансты байқады. 1958 жылдың қаңтарында Мессбауэр Мюнхен техникалық университетінде (TUM) ғылыми қызметкер болды, онда профессор Хайнц Майер-Лейбництің (ағыл.) жетекшілігімен докторлық диссертациясын қорғады. Сол жылы Макс Планк қоғамының Медициналық зерттеулер институтында γ-сәулелерінің кері айналусыз ядролық резонанстық жұтылуының тікелей эксперименталды растауын ала алды.

Калтехке (АҚШ) көшу

1959 жылы TUM ғылыми қызметкері болып жұмыс істегеннен кейін ол Ричард Фейнманның Пасаденадағы (АҚШ) Калифорния технологиялық институтында (Caltech) γ-сәулелерін жұтылуы бойынша зерттеуді жалғастыру үшін ғылыми қызметкер, содан кейін аға ғылыми қызметкер ретінде шақыруын қабылдады. 1961 жылы Мессбауэр Калифорния технологиялық институтының физика профессоры болып тағайындалды.

Физика бойынша Нобель сыйлығы, 1961 жыл

1961 жылы Мессбауэр «гамма-сәулелердің резонанстық жұтылуы туралы зерттеулері және осыған байланысты оның атымен аталатын эффектіні ашқаны үшін» физика бойынша Нобель сыйлығын бөлісті.

Мессбауэр эффектісін ең ерте қолданудың бірі 1959 жылы Гарвард университетінің қызметкері Р. В. Паунд пен Г.А.Ребка болды, олар бұл эффектіні Альберт Эйнштейннің гравитациялық өріс электромагниттік сәулелену жиілігін өзгерте алады деген болжамын растау үшін пайдаланды. 70 футтық мұнараның төменгі және жоғарғы жағындағы гравитациялық өрістің айырмашылығынан туындаған гамма-сәулелерінің жиілігінің өзгеруін өлшеу Эйнштейннің жалпы салыстырмалылық теориясын толығымен растады. Мессбауэр эффектісі сонымен қатар ядролардың және оларды қоршаған электрондардың магниттік және электрлік қасиеттері туралы ақпарат алуға мүмкіндік береді. Бұл эффекті археология, химиялық катализ, молекулалық құрылым, валенттілік және қатты дене физикасы сияқты әртүрлі салаларда да қолданылады.

«Екінші Мессбауэр эффектісі»

1965 жылы Рудольф Мюнхенге оралып, TUM-да профессорлық дәрежесін алу үшін нейтрино физикасына қызығушылық танытты. Германия үкіметі бұл оралу үшін әсерлі баға төледі — жаңа ғимарат салынды және 10 профессорды шақыру мүмкіндігі болды. Ең бастысы, Мессбауэрге классикалық неміс бюрократиясынан бас тартып, американдық үлгі бойынша жаңа зертханада ғылыми процесті ұйымдастыруға рұқсат етілді. Көрнекті ғалымның елге оралуы Германиядағы физиканың дамуына таң қаларлық әсер етті. Неміс тектес бірқатар ғалымдар Мессбауэрдің артынан Германияға оралды. Бұл оралу кейінірек әзілмен «екінші Мессбауэр эффектісі» деп аталды.

Рудольф Мессбауэр TUM-да 1997 жылға дейін қалды. 1972—1977 жылдары Гренобльде директор болып Макс фон Лауэ және Поль Ланжевен ат. институтта (ағыл.) (ILL) және халықаралық жоғары қуатты бөлшектер ағынының реакторында (ағылш. High-Flux Reactor) қызмет етті. 1977 жылы ол Мюнхенге оралды, онда ол жүргізген ғылыми кадрларды қайта құрудың жойылғанын білді.

Нейтриноға қызығушылық

Ол «нейтрино жұмбағы» бойынша жұмысын жалғастырды, оның ішінде Гёсгендегі нейтрино тербелістерін анықтау бойынша кейбір эксперименттерге және Италиядағы Гран-Сассо жерасты зертханасында күн нейтриносын (gallex) зерттеуге арналған эксперименттерге қатысты. Мессбауэрдің бұл бағытқа құмар болғаны сонша, ол 1997 жылдан бері зейнеткерлікке шыққандықтан, бос уақытында осы бағытта жұмыс істеуді жалғастырды.

Ғылыми ынтымақтастық

Мессбауэр ғылымды әлемнің түкпір-түкпіріндегі адамдарды біріктіру мүмкіндігі ретінде қарастырды, ол халықаралық ынтымақтастыққа ашық болды. Рудольф АҚШ ғалымдарымен де, кеңес ғалымдарымен де байланыста болды. Кеңес Одағында терең ғылыми байланыстар 1970 жылдары кеңес ғалымдарының бір тобы американдық профессорларды ынтымақтастыққа шақырған кезде пайда болды. Қырғи қабақ соғыс қызып тұрғандықтан, Американың көрнекті ғалымдарының ешқайсысы шақыруды қабылдамады. Мессбауэр Калтех профессоры бола отырып, Мәскеумен келісіп, келіссөздер жүргізді. Осылайша, Химиялық физика институтымен (профессор Виталий Голданский) және Курчатов институтымен (профессор Юрий Каган) ұзақ мерзімді ынтымақтастық орнады. Үнемі бірлескен семинарлар КСРО мен Германияда кезектесіп өткізілді. 1982 жылы Мессбауэр КСРО Ғылым академиясының шетелдік мүшесі болды.

Бірінші бірлескен семинар 1975 жылы Мәскеуде өтті. 1977 жылы семинарлардың бірі Ереванда өтті. Семинардан бір апта бұрын Мессбауэр Иранға шақырылды. Картаны зерттеп болған соң, ол шын мәнінде пойыздың екі қала арасындағы шөл далада бір жерге тоқтайтынын білмей, Тегераннан Ереванға пойызбен оңай жетемін деп шешті. Неміс делегациясы із-түзсіз кеткен делегация басшысы туралы ешбір хабарсыз екі мазасыз күнді бастан өткерді.

Оқытушылық

Мессбауэр оқытуға үлкен көңіл бөлді. Оның дәрістері мазмұны мен баяндамасы жағынан тамаша болды. Оқыту семестрінде ол бірде-бір конференцияға кеткен емес. Ол шәкірттеріне толық еркіндік берді, бірақ көмек қажет болған кезде ол оны үнемі қамтамасыз етті. Ынтымақтастыққа әрқашан дайын, Мессбауэр ешқашан бұрынғы шәкірттерімен және әріптестерімен ғылымда бәсекеге түскен емес.

Жетістіктері

1953 жылдан бастап γ-сәулелерінің затпен жұтылуын зерттей отырып, Мессбауэр γ-сәулелерінің кері айналусыз резонанстық жұтылуын ашып, теориялық тұрғыдан негіздеді. Бұл жұмыс халықаралық деңгейде танылды және Мессбауэрге келесі марапаттарды берді:

1960 — Нью-Йорк зерттеу корпорациясының сыйлығы (ағылш. Prize of the Research Corporation New York);
1961 — Рентген ат. сыйлық (нем.) Гиссен университеті;
1961 — Франклин институтының Эллиот Крессон медалі;
1961 — Физика бойынша Нобель сыйлығы (Роберт Хофштадтермен бірге) зат ядроларының гамма-сәулеленуін жұтуы және оның есімімен аталатын эффектіні ашқаны үшін. Сыйлықты жариялау кезінде оның зерттеулері Мессбауэр эффектісі ретінде белгілі ядролық резонанстық флуоресценцияның ашылуына негіз болғаны атап өтілді.
Әлемнің 13 университетінің құрметті профессоры.
американдық, еуропалық және неміс физикалық қоғамдарының, Үндістан ғылым академиясының және Америка ғылым және өнер академиясының мүшесі. Оксфорд, Лестер және Гренобль университеттерінің құрметті докторы атағын алды.

Марапаттар арасында Гутри медалі мен сыйлығы (1974) және Ломоносов атындағы Үлкен алтын медалі (1984) бар.

Жеке өмір

1957 жылы Мессбауэр дизайнер бойынша маман Элизабет Притцке үйленді, олардың — бір ұлы мен екі қызы бар. Рудольфтың хоббиі фортепианода ойнау және суретке түсіру.

Тегінің жазылуы

Ғылыми әдебиеттерде Мессбауэр есімінің келесі емлесі кездеседі:

қазақша:
- Мессбауэр (ең көп таралған нұсқа);
- Мёссбауэр (дұрыс транскрипция);
латын:
- Mößbauer — неміс тілінің түпнұсқа емлесі;
- Mössbauer — жеңілдетілген неміс емлесі;
- Moessbauer — тек ASCII-латын тілін қолданатын жеңілдетілген орфографиялық-транскрипция;
- Mossbauer — қате, бірақ өте кең таралған емле.

Дереккөздер

Әдебиет

Фриц Парак, Рудольф Л. Мессбауэр, Спектроскопияның жаңа түрін жасау арқылы неміс ғылымын жандандырған физик нем. {{{1}}}. Nature 478, 325 (20 қазан 2011) doi:10.1038/478325a

Сілтемелер

Рудольф Л. Мессбауэр. Өмірбаяны «Ғылым және технология» электронды кітапханасының сайтында
Храмов Ю. А. Мессбауэр Рудольф Людвиг (Мессбауэр (Мессбауэр) Рудольф Людвиг) // Физиктер : Өмірбаяндық нұсқаулық / Ред. А.И. Ахиезер . — Ред. 2-ші, рев. және қосымша — М. : Наука, 1983 ж. -МЕН. 185. — 400 бірге. — 200 000 дана.
Профиль Рудольфа Людвига Мёссбауэра
Нобель комитетінің сайтынан ақпарат (ағыл.))