Салбурын

Салбурын — саятшылық және аң аулау кәсібінің бір түрі. Аң аулау маусымы кезінде аңшылар топталып, аңы мол жерлерге сапар шегеді. Сартабан, сарытұғыр, арқалы, құр, жақсы ат, қыран бүркіт, түзу мылтық - бәрі бірдей сайланады. Аңкөс аңшылар, бапкер құсбегілер, білгір саңлақ саятшылар, құралайды көзінен ататын мергендер, аңқұмар қағушылар, елгезек атшы-қосшылар бас қосады. Олардың ішінде әнші, күйші, жыршылар да болады. Олардың саны шектелмейді. Бір топта он-он бес бүркіт, жиырма-отыз адам болуы да мүмкін. Ал ең аз дегенде бүркітші, қағушы, атшы-қосшы, былайша айтқанда, үш-төрт адамнан кем болмайды. Ел-жұрттан аулақ иенге шығып, қос, жадағай қос тігіп, айлап, кейде бірнеше айлап (әдетте қарашадан ақпанның аяғына дейін) жатып, аң аулайды. Күндіз жан-жаққа бытырап, аң аулауға кетеді де, кешкілік от басына жиналады. Бір жағында түлкі, қарсақ, қасқырдың терісіне шөп, сабан тығылып жатса, екінші жағында қоңыр аңдар сойылып, табақ-табақ қара қуырдақ, ет тартылып жатады. Құрт, сүзбе қатылған қарсақ жон сорпаны аяқ-аяғымен сіміріседі. Ат-көлік отқа қойылады, бүркіт бапталады. Қай бүркітті қалай күтімге алу керектігі жастарға үйретіледі. Салбурынға шығушылар әңгіме-дүкен құрып, әзіл-сықақ айтысып, бір-бірімен құсбегілік тәжірибелерімен бөліседі. Аңның етін жеп, қымбат терілерін алып, шипалы дәрі-дәрмек пен таптырмас асылдарды артып, әрі саяхат, әрі сауда жасау - өзінше ғанибет. Ілгеріден келе жатқан әр жылғы қыс маусымында үзілмей жасалатын мұндай саятшылықты қазақ "салбурын" деп атаған.

Толығырақ

Бұрынғы уақыттағы көп болып топ-тобымен алыстағы адам аяғы әрең жететін қиянға аттанып, иен далада ұзақ уақыт бойы аң аулауды салбурын атаған. Олардың арасында саятқа атсалысатын жоғарыда аталған төрт топпен бірге, ізші, тазысын ерткен аңшы, мергендер, тіптен әнші-күйші, көңіл көтеретін ақын, сайқымазақ, сал-сері қатарлы серуендеп, демалғысы келетін, құсбегілікті қызықтайтын жандар ұзақ уақытқа шалғай жерге бірге аттанатын болған. Кезінде Қасымхан Еділ мен Жайық арасына салбурынға мыңнан астам адаммен шыққан деген аңыз бар. Орта ғасырлық жиһанкез әл-Иакуби жазбасында: "...көшпелі түріктер аңшылыққа айырықша төзімді, әсіресе қарақұйрық пен құланды тобымен қуғанда қайран қаласың",- деп жазған. Жалғыз-жарым аңшылықтан гөрі ру-тайпа ауыл-аймақ болып сахараға аңға шығып, байтақ алқапты қаумаласа сүзетін дәстүр болған. Мұндай жойқын аңшылықтың сорабы - Үстірт үстіндегі "құпия сызық" аталып жүрген әйгілі қалта ауыз ұра қазбалары. Немесе кезінде Ұлы Ш.Уәлиханов тамсана жазған ізі сайрап жатқан Іле мен Тарбағатай арасындағы үлкен ұра сондай ұлы аңшылық салбурынның ізі деуге саяды. Ертеректе салбурынға шығып, қыстық соғымға ет дайындау үшін, ал соғыс пен ашаршылық кездерінде тамақ қорын қамдау мақсатында салбурынға шыққан. Кейінгі кезде адамның саны көбейіп, аң-қүстың саны азайып, аң қарайтыы аумақ сары шиыр болып кетуіне байланысты, салбурынға адам аяғы жетпеген алыс, қиырға шағын топ болып шығатын болған. Ондайда ақ қар, сары аязда атқа (түйе ондай жолға қолайсыз) желқомдап салған ыңыршақ ерттеп, қос артып бірнеше адам болып шығады. Ондайда далада тіккен Абылайдың қара қосының босағасына салбурында соққан аңды:. "істің басы ілгері, сайтанның басы кері, уйірімен уш тоғыз", - деп соғып, ұрып алады.

Салбурында алған аңды тең бөліп алады. Ал ауылға келгенде "аңшыдан сыралғы, батырдан олжаны" дәмету салты бар.

Аңға тура барып түскенін көрген сәтте құсбегі "Иә, сәт!", "Бере гөр, Тәңірім" деп ырымдап дауыстайды. Бұған қоса аңды қашанғы алғанша немесе өзі жанына жеткенше "Қадалған көздің сүғынан сақта, айнып кетпесін",- деп жалбарынады. Бүркіттің күйі аңға салғанда айқындалады. Сондықтан аңға күн сайын үзбей қосып, оның баруынан, түсуінен күйінің артық-кемін айырып біледі бапкерлер. Қыс мезгілінде аңның көбі күнгей жерде жортады. Тырна, қарабай, шағала тәрізді құстар кесіртке, жылан, бақаны қорек ететіндіктен еттері дәмсіз, улылау келеді. Ал құтан, қалбағай тұқымдастарының мамығы кәдеге жарамды болғанымен, еті дәмсіз дейді. Бұларды құсбегілер аушы құстарға ілдіруге аса жарамайтын құстарға санайды. Керісінше қазақ құсбегілері дуадақ, шіл, ұлар, безгелдек,жорға дуадақ, шыңырау, тарғақ, бөдене, бұлдырық, орақтұмсық, тауқұдірет тәрізді қыр құстарын саятшылықта олжалауға тырысады.

Әрбір аң мен құстың өзара табиғи қарсыласу, құтылу тәсілі болады. Айталық, қорқақ қоянның өзі қашып бара жатып бүркіт төніп келген де інге кіреді, қуысқа тығылады. Ондай орын табылмаған кезде бүркіт шүйіліп келіп сыпыра бергенде, бұлт беріп, оның басынан аса секіріп, жер, я тас қаптырып, өлімге душар етеді. Бүркіттің еңістен қуып жетіп тағы түсетінін білетін қоян, әлбетте тік өрге қарай қашады. Қоянды да бүркіттің алғыр, ептісі алып жейді. Өзіне түскелі келе жатқан бүркітке суыр да айбат шегеді. Інінің аузына жетіп алып, тік шаншылып, қарсыласады.

Бабындағы қыран құс басқа аңды қойып, қасқыр сияқты жыртқыштың өзін буреді. Қасқыр түлкідей емес аңғал, алаңғасар болады да жанды жерінен ұстаған бүркіттің шеңгелінен жуырда босана алмай, тұрып-жығылып тулай береді. Бірақ арандай аузы босаса бүркіттің додасын шығарып, боршалап кетеді. Сондықтан да қыран бөріні басынан, көзінен шеңгелдеп ұстауға тырысады. Бүркіттің шеңгеліне ілінген қасқырды аңшы тықыр білдірмей жаяулап келіп жіті қимылмен ішін жарып жібереді.

Бүркіт қоңыр аңды, киіктерді алып жей береді. Оларды құз шағылдардың бетінде, тасқа шығып тұрған жерінде қатты тебінмен түйіліп келіп соғып, тастан құлатып өлтіріп жейді. Ұлар да бүркітке оп-оңай алғыза бермейді. Бүркіт сыпырған кезде ол құйрығын дөңгеленте жайып, басын жауып, бұға қалады. Бүркіттің тұяқтары ұлардың құйрық қауырсынын тырнай өтіп, уысына түсіре қалады. Үкіні бүркіттің бірі алса да, енді бірі ала алмайды. Оның қауіпті қаруы - инедей өткір тұяқтары. Сол тұяқтарымен шеңгелдеп, бүркіттің денесін жарақаттап, жемсауын жарып жібереді. Көбінде бүркіт оны ұшып жүрген кезінде ұстайды. Әлбетте оның екі аяғын бүркіт бір аяғымен қабаттай бүреді. Лашын келіп түскен кезде дуадақ бұғып отыра қалады да ілуге жақындай бергенде басына саңғып жіберіп қарсыласады екен. Үлкен аңға түсуді құс қайырған кезде үйретіп дағдыландырады. Ол үшін елік, тауешкі қатарлыларды басын алып, екі мүйізінің арасына ет байлап, әлденеше рет тоят жегізіп дәніктіреді. Кейін аңға салған кезде дәніккен әдетімен аңның басына келіп қонады да, оның екі көзін шоқып, алады. Соқыр болып қалған аң ұзай алмайтындығы белгілі.

Биік таудағы тауешкіні бүркітке таңынан түре соқтырып, омақастыра құлатуға үйретеді. Бұлан, арқар қатарлы адуын аңдарға түскен тәжірибесі аз бүркіт аңды тоқтату үшін бұта, қарағанға бір аяғын іліп тоқтатпақ болған кезде денесін екіге бөліп кеткендігі туралы аңыз-әңгіме бүркіттің алғырлығы мен жүректілігін паш етеді.

Бүркіт мәлін, қарсақ, күзен тектес аңдардың бәрін алып жейді. Солардың ішінде -қауіптісі - мәлін. Оның тұлыбы кең, майы қалың. Терісі көлкілдеп бос жатады. Оны бүркіт сыртынан ұстағанда, әсіресе мойны, басы терісінің ішінен айналып кетіп, бүркіттің кез-келген жерін талап, шайнап тастайды. Тістеген жері, салған жарақаты көзге білінбей тұрады да, соңынан бітеу жара болып, ісіп, бара-бара уыттанып, асқынып бүркітті өлімге де соқтырады. Біздей өткір тістерінің уыты күшті болады. Бүркіт сондықтан аузын бүре ұстап, өлтіреді. Осы сияқты саятшылықта кезігетін сан-қилы аң-құстардың әрекет қимылдарының ерекшеліктерінің ең қызықтысы да, құндысы - бүркіттің түлкі алуы. Қазақ құсбегілері қара үйек, қылшықтары күмістей жылтыраған, пұшпақтары қолтығына дейін қара, сыртқы қызылдығы өрттей орманның түлкісі; жолы үлкен, бағасы қымбат, кезі келсе "қара түгілі, ханға да байламайтын" аса сирек кездесетіні қара түлкі, өте қымбат, қырдың қырмызы түлкісі, қара түлкі - қырдың қызыл түлкісі деген түрлерін ажыратады. Орман түлкісі туралы оны қар үстіне тастағанда қызыл ніл қалады, ондай түлкіні ұстаған кезде жарық көрсетпей жасырып, аз уақыт сақтамаса, өңі үсіп кетеді деген аңыз бар.

Алыстан келген дыбыс, иіс, дүбір-сарынды сезген түлкі дереу жасырынады. Түлкі шамасы келсе, ылғи да қыранның тасасын сығалау, қараған мен бұтаны аралай қашу, бойын жасыратын жықпыл-жықпылға тығылу сияқты әдістің бәрін пайдаланады. Тас пен жарды жағалап, көбелеп, іргелеп бой тасалап қашу әдіс-айласының ұсақ-түйегіне дейін ағаттық жібермей түлкінің қашудағы әдіс қойлығына орай, оның осы шеберлігін аңшылар "жабыттап қашу" деп атаған. Жасырынып қаша алмаған түлкі қарауылдамайды да, қашпайды да, оның жатқан үстіне қағушы ит барып қалмаса, ол жатқан жерінен тыпыр етпей жатып алады. Кейде бүркітті байқап солай бүғады. Ал, оны көзі шалған бүркіт сол маңның бір тұрғысына қонып, түлкінің бүққан жерінен шығуын ұзақ күтеді. Бірақ түлкі оның аңдып отырғанын, жалықпай аңдитынын жақсы біледі де, бұққан жерінен әсте шықпайды. Аңшылар түлкінің осылай бұғып жатып алуын "қорып қалу" дейді де, бүркіттің аңдып отырғанын "қорытып отыр" деп атайды. Ал бөгде жақтан қашып келіп, тас-бұтаға кіріп, паналап бүркітке алғызбаса, оны "қорғалады" деп атайды. Қорғалауға, қашуға мұршасы келмей, сасқанда түлкі дереу тұра қалады. Бүркітке қарай арсылдап үреді. Тісін қайрап ырылдайды, айбар шегеді. Көктен сорғалап, тақап қалған бүркітке құйрығын көлденең тартып, алдағысы келеді. Мұндайда өзіне- өзі сенген бүркіт болмаса, көп ретте сәтсіздікке ұшырайды да, түлкі құтылады. Өз жауына түлкінің көрсеткен осы қарсылық айласын құсбегілер "кергені" деп атайды. Өте айлалы, әдісқой бүркіт болмаса, керген түлкіні ала қою оңайға түспейді. Өйткені жоғарылап барып, қайта шүйілген құстың екпіні әте қатты болады да, жерге жақындап қалғанда, өзін тежеу мүмкіндігі де азая түседі. Қыранның екпінін мұқият байқап, керіп түрған түлкі бүркіт аяғы өзіне тие бергенде ыршып кетеді де, қыран өз екпінімен барып жерге , тасқа, ағашқа соғылады. Егер құс жерге қатты соғылса, мертігеді, өледі. Керген түлкінің айласынан болған осы сәтсіздікті құсбегілер "жер соғу,жер соқтыру" деп атайды. Жер соғып қалу кебінесе әдіс-айласы аз, әлсіз бүркітте немесе табиғи тәрбие кермеген қолбала бүркітте көбірек кездеседі. Ал, өз әлін алдын ала шамалаған.қорқақ, әлсіз құстар керген түлкіге түспейді. Әлді құстар оның кергеніне қарамастан түлкіні сыпыра іледі де, басып қалады немесе сол ілген бойы көтеріп алып, басқа жерге апарып басады. Кейбір қыран керген түлкіге түспестен, үстінен сыпырып өте шығады. Мұндай сәтте аман қалған түлкі жалма-жан тұра қашады. Түлкінің қашу сәтін әдейі өзі тудырған қыран жарқ етіп қайта айналады да, түлкіні басып қалады. Бұл, әрине, өте әдісқой қырандардың керген түлкінің өзін алдап түсірген бір сәттері. Түлкі мен қыран арасындағы қимақ үшін және жан үшін арпалыста мұндай- мұндай сәттер өте көп кезігеді. Бүркіт қашқан түлкіні ұстағанда бір аяғымен (тегеурінімен) таңынан іліп түсіп (қабырғасына жете алмай қабырғасын қақыратып үлгермесе), жығып алғанда түлкі де қайырыла қарманып, ауыз салады. Сол кезде бүркіттің екінші аяғы көз ілеспес шапшандықпен аузын аштырмай ноқталап ұстап, таңындағы екінші аяғын ауыстырып, өкпесінен шершеулей салып, тырп еткізбей қояды. Бүркіттің жыртқыш аң ұстаудағы көбірек қолданатын тәсілі осы. Тағы бір тәсілі қырандардың ұзақтан қашқан түлкіні тілеп алуы. Ондайда түлкі бүркіттің

өзіне түсетін, түспейтінін қанат қағысынан суылдаған айбынды екпінінен біледі.

Саят кезінде қансоқтаны мөлшерлеп бермесе тойып жеген бүркіттің жемсауы майланады да, аңға ұшпай қояды. Ең жақсысы ұстаған түлкінің тілін жылыдай кесіп берсе, құс дәнігіп түлкі ұстағыш болады. Жемсауы майланып кеткен бүркіт болса оған бөртпе беріп, ішін майдан арылтады. Саятта бір-екі кесек тоят (ет) кесіп берсе, құстың көңілі көтеріліп тағы да аң ілуге шабыттанады. Қыран бүркіт қолға үйретіліп, оны саятқа алып шыққанда алғаш алған аңын: "Үйіріңмен үш тоғыз!"- деп айтып, жерге үш рет ұрады да, жасы үлкен қағушының қанжығасына байлайды. Қанжығаға тұңғыш аң байлау да құсбегілік өнердің бір жақсы ырымы. Құсбегі қанжығаға аң байлағанда: "Қанжыға майлансын!"- деп айтуы керек. Қанжығасына аң байлаған адам құсбегіге алғыс, рахмет айтып, бата беріп, жолын жасаған. Ал егер, ұстаған аңды қанжығаға байлап үлгірмесе "көлденең өткен көк атты" аңшы олжасын қалап сұраса, сол жерде қолқасын орындауға міндетті. Жалпы аңшылықтың қай түрі болмасын кеңпейілділік пен жомарттықты, әділдік пен ақиқаттықты, ғибратты қажет етеді. Құсбегілік өнерде де осындай қағида бар. Сондай-ақ саятта құсбегінің ниеті ешқашанда тарылмау керек. Құс алған аңды сураған, қалаған адамға еш тосылмай қанжығасына байлау құсбегілік өнердің жомарттығын, асылдығын, құсбегінің мәрттігін паш етеді. Бірақ құстың ең алғаш алған аңын ("тырнақалдысын") құсбегі ешкімге бермейді, бірақ оған қасындағы нөкерлері де өкпелемейді. Себебі алғаш алған аңның терісін үйдің төріне іліп қойса, құс қыран болып ол теріге тері қосылып олжа көбейе түседі деп сенген. Ал саятшылықтан оралғанда қанжығадағы олжасы болса ешкім оны сұрамайды. Қыран бүркіт алғаш қолдан ұшып аң алғанда құсбегі бүркіті алған аңынан тойдыра жегізіп, өлген аңның қанын саусақпен іліп алып құстың тұмсығына жағады. Осы әрекетті қайталап: "Көзің көргіш қырағы болсын!"- деп айтып, көзіне де жағады. "Талмас қанат, ұшқыр қыран бол!"- деп, қанат- құйрық қауырсындарына да қан жағылады. Бұл "рәсім қандау" деп аталады. Бұл әрекеттер жай ғана ұсақ-түйек емес, ата-бабаларымыздан келе жатқан құсбегілік өнердің наным-сенімдері, салт-дәстүрі, әдет-ғұрпының жалғасы.