Самсы көтерілісі
Самсы көтерілісі, Ботбай көтерілісі – 1916 жылы Жетісу өлкесінде өрістеген ұлт азаттығы жолындағы қозғалыстың ірі ошақтарының бірі. Ол Ресей патшасы ІІ Николайдың 25 маусымдағы «Бұратаналарды әскери іс-қимылдардың жұмыстарына пайдалану» жөніндегі жарлығына орай басталды. Верный полиция басқармасының штабс-полицмейстрі Поротниковтың ресми хабарламасында Самсы станцияның төңірегіне қоныстанған «Ботбай болысының көтерілісшілерін Самалтыр Диханбаев басқарды. Оның көмекшілері – Хасанбай Әдербеков және Нарбай, сондай-ақ болыс старшындары мен билері» деп жазады. Көтеріліс басшылары көрші болыстарға да хабар салып, 7-8 шілде күні олар Үлкенсаз жайлауында бас қосқан. «Соғыс жүргізіп жатқан патшаға адам бермейміз, бөтен жерде зорлық-қорлықпен қаза болғанша өз топырағымызды жастанып өлгеніміз артық » деп боз биенің бауыздау қанына қолдарын малып, ант суын ішеді. Архив құжаттарына «Ботбай көтерілісі» деген атпен енгенімен, анттасу рәсіміне Верный уезіндегі 11 болыстың басқарушылары мен ақсақалдары қатысқан. Осы кезде 16 жасар гимназия оқушысы Ораз Жандосов пен Тоқаш Бокин елді аралап, жаппай қарулануға, патша әскерлеріне жеке-дара шабуылдамай күш біріктіре қайрат көрсетуге үндеген. Жайлымыс болысына қарасты 4-а тұрғыны Бекболат Әшекеев Үшқоңыр тауына ту тігіп, уезд орталығы – Верныйға шабуыл жасауға әзірлене бастайды. Оған Ботбай және тағы басқа болыстардың көтерілісшілері қосылуға тиіс болады. 22 шілдеде генерал-губернатор И.А. Фольбаум Верныйдағы собор алаңына жергілікті рубасылары мен болыс басқарушыларын жинап, майдан жұмысына шақырудың мәнін түсіндіреді. Бірақ бұл жиын қолдарына ашына қару алып, отаршыл орыс үкіметіне жаппай қарсы көтерілген халық жолына тосқауыл бола алмады. Тек Верный маңындағы емес, Жаркент, Қапал, лепсі уездерінің тұрғындары көтеріліске шықты. Тіпті, Шу өңірінен Рақымбай Оразалыұлының ұйымдастыруымен таңбай Қожабайұлы, Ағыбай Бейсенұлы бастаған 50 адамның Ботбай көтерілісіне келіп қосылғаны туралы архив деректері бар. 15 тамызда Жаркент уезінің көтерілісшілері Қарқара мен Охотничый кенті аралығындағы орыс келімсектерінің қоныстарын түгелдей қиратты. Жетісу өлкесін жайлаған көтеріліс дүмпуі үкіметінің үрейін ұшырып, герман-орыс майданында соғысып жатқан 2 полк шұғыл жеткізілді. Әсіресе жергілікті әкімшілік басшылары өлкедегі маңызды стратегиялық нүкте - Верный қаласының іргесіндегі көтеріліс ошақтарын іштен ыдыратып, жедел түрде басып-жаныштауға ұмтылды. Майдан жұмысына алынатын адамдардың тізімін жасап бермегені үшін Жетісу болысының әскери губернаторы Фольбаум 1916 жылы 3 тамыздағы бұйрығымен Ботбай болысының басшысы Қалдыбек Алғадаевты қызметінен босатып, оның орнына кандидат Қасен Әжібаевты тағайындайды (ҚР ОМА, 44-қор, 1-тізбе, 19743-іс). Бірақ бұл істің беталысын өзгерте алмайды, ашынған халық шиті мылтықпен, айбалта, сойылмен қарулана бастайды. Жаңадан тағайындалған болыстың 5 тамызға шақырған жиыны өтпей қалады. Себебі, дәл осы күні Самсының төменгі сағасында патша жарлығына қарсы 500 адамнан құрылған топтың жиыны өтіп, майдан жұмысына адам бермеу және Ырғайты, Тайторы, Шығыс және Батыс Қастек, Жайылмыс т.б. болыстардың халқымен бірлесе қарулы көтеріліске шығу жөнінде бәтуәласады. Бұл жиынға болыстыққа кандидат Бейсенбай Қанапияұлы, бұрын болыс болған Ақкүшік Жолдыбаев, би Досым Боқасаров, сондай-ақ Хасанбай Әдербеков (Айдарбеков), Қалдыбай Тайторов, Әбдіжапар Самалтыров, Жақыбай Бекбердин, Кетембай Рысқұлбеков, Әлдеке Бейсенбинов, Қасым Қаражанов және т.б. елге силы ақсақалдар мен байлар қатысып, басшылық жасайды (ҚР ОМА, 797-қор, 1-тізбе, 36-іс). Бұлармен қатар көтерілісті ұйымдастырушылардың қатарына да Батыс Қастек болысынан – бұрынғы болыс басқарушысы Шерікбай, бұрынғы халық соты Шалғыбай, Қашаған, Аршабек билердің, Тайторыдан бұрынғы халық соты Темірбектің аты жөндері келтірілген (бұл да сонда 60-61 бет). Осы кезеңде көтерілісшілерді іштен ыдыратып, басып-жаншу мақсатында Қаскелең бекетінде арнаулы комитет құрылып, оның құрамына урядниктер А.Г.Малышев, С.Ф.Плотников, полицей У.Манкин, сот М.Ыстыбаев, жергілікті байлар М.Алпысбаев пен А.Тасболатов кіреді. Көтерілісшілер арасына тыңшы-сатқындар жіберіледі. А.Склюевтің ресми рапортының бірінде (1.4.1913) арнаулы комитет құрамына енген Алпысбаев пен Тасболатовтың 1911 жылдан «жансыз» - тыңшы ретінде полицияға қызмет етіп келе жатқандығы көрсетілген. 1916 жылы 6 тамызда елден майданға жігіт жинауға келген патша шенеунігі - Отар учаскесінің приставы Гислевтың отрядына қарсы жергілікті тұрғындар қарулы қарсылық көрсетті. Самсы бекетін Ботбай және т.б. болыстардан келген 5 мың адам қоршап алды. 1916 жылы 6 тамызда түркістан өлкесінің генерал-губернаторы А.Н.Курапаткинге жолдаған жеделхатында Фольбаум бұл туралы: «Бүгін кешкісін Верный уезіндегі Ботбай, Шығыс және Батыс Қастек, Ырғайты және Тайторы болыстарының тобырланған қазақтары Самсы станциясының маңында Отар учаскесінің приставына көпе-көрнеу бағынбай, дұшпандық жасап, телеграф желісін қиып тастады, почта жолын бөгеді... Бүлікшілерді жазалау және орыс селендерін қорғау үшін әскер жіберілді» деп хабарланған.[1] Самсы станциясына шабуыл саябырсыған кезде, 7 тамыз күнгі таңғы сағат 6-да Гилев отряды және почта бастығы Никитиннің тобы Казанско-Богородское (қазақша Ұзынағаш) селосына қашып шығады. Көтерілісшілер жергілікті патша әкімшілігін жақтаған бірнеше орыс көпестері мен мұжықтарын тұтқындайды. Самсыға жедел түрде есаул Бакуревич басқарған жазалаушы отряд жіберіліп, күш - қаруы тең емес тараптардың шайқасы басталады. Көп ұзамай хорунжай Александров жүздігі мен прапорщик Махонин басқарған рота келіп, Самсы төңірегіндегі тұрғындарды қырғынға ұшыратады. Айбалта, бақан, сойылмен ғана қаруланған көтерілісшілер зеңбірек пен винтовкадан жауған оққа төтеп бере алмай, недәуір шығынға ұшырайды, біразы тұтқындалады. Жазалаушы отряд көтеріліс басшыларын іздеп, бейбіт елді аяусыз тонап-талап жатқанына шыдай алмай Бекболат Әшекеев пен оның бір топ серіктері өз еркімен қолға түседі. Верныйға айдап бара жатқан жолда, Қырғауылда бөлдегінде О.Жандосов пен Бейсенбай Қарынбаев бастаған Ботбай жігіттері жазалаушы орыс отрядына тұтқиылдан шабуыл жасап, тұтқынға түскен көтерілісшілерді – Қырбай Базымбековті (Көшек ауылы) Бейсенбай Қаратаевты (Күрті болысы) босатып алады. Күзеті мықты болғандықтан Бекболаьтты құтқарудың сәті түспейді. Көп ұзамай Әшекеев пен Үлкен Алматы болысының биі Байбосын Тамабаев Поротниковтың бұйрығымен дарға асылады. Көтерілістің өзге жетекшілері – Диханбаев пен Әдербеков 1917 жылы Ақпан төңкерісі кезінде Верный түрмесінен босатылады.[2][3][4][5]