Семей ішкі округі

Қазақтар

Семей ішкі округінің құрылу себептері

Ертістің оң жақ бетіндегі қазақтардың саны жылдан-жылға арта түсті. Мәселен, 1851 жылы онда 18985 көшпелі және жартылай отырықшы қазақтар тұрды. Олар негізінен арғын, қыпшақ, керей және уақ тайпаларының қазақтары еді. Ертістің оң жағалауында тұрудың өзіндік ерекшеліктері болды. Ондағы қазақтар патша үкіметіне ешқандай алым-салық төлемейтін еді. Олардың оң жағалауға өткелі бері өздерінің дербес басқару орындары болған жоқ. Қазақтар мен орыс шаруаларының арасындағы қарым-қатынас шиеленісе қалған жағдайда қай үкімет билігіне:-губерниялық, тау - кен (кабинеттік ) немесе қазақтарға жүгіну керектігі жөніндегі мәселе көтерілді. Патша үкіметіндегі ендігі жерде ішкі жақ беттегі қазақтарды арғы беттегі далалық тайпаластарымен қарым-қатынас жасап тұруына тыйым салды. Олар шекара шебінен өткені үшін баж және жол жөндеу салығын төлеуге тиісті болды. Қазақтардың белгілі бір өкімет билігіне бағынбауы олардың жылқы ұрлауына мүмкіндік береді деп табылды. Ертістің оң жағалауындағы қазақтарды кері көшіріп жіберуге тырысқан әрекеттер жиілеп кетті. Хандық билік бастап Солтүстік-Шығыс Қазақстанның далалық бөлігінде далалық округтер бірінен соң бір құрыла бастады. Ертістің оң жағалауындағы қазақтар, міне, сол кезде жергілікті өкімет билігіне қайта-қайта өтініш жасап, өздері үшін әлдебір "Дала думасы" тәріздес жеке басқарма құрып беруді сұраумен болды. Бірақ бұл проблеманың шешілуі ұзаққа созылды.

Семей ішкі округнің ашылуы

Бір жағынан, Ертістің оң жағалауындағы қазақтармен, екінші жағынан, Томск губерниясы мен Сібір қазақтарының арасындағы шиеленісті оқиғалар күшейе түсті. Оның үстіне жылқы ұрлау етек алып, елеулі құбылысқа айналды. Әдетте орыс шаруалары ұрланған малын, ең алдымен, "ішкі қазақтардан" көретін болды. 1854 жылы 9 мамырда "Семей облыстық басқару туралы Ереже" шықты. Жаңа ереженің бір тармақшасы бойынша Ертістің оң жағалауындағы қазақтардың жаңадан Семей ішкі округі құрылды. Оның аумағының ені 300-400 шақырым, ұзындығы 800 шақырым шамасында. Ол Омбы бекінісінен Өскемен бекінісіне дейін созылды. Жаңа округ Томск губерниясының аумағында құрылғанымен жаңадан құрылған Семей облысының қарамағына берілді. Империяға шын берілген қазақтардан қайтадан ант алу үшін әзірлік шаралары белгіленді. Семей облысының қазақтары әскери қызмет етуден босатылды. Жаңа округтің басшылық ұйымын құру негізіне аты шулы " Сібір қырғыздары (қазақтары. - авт.) туралы "Жарғы" алынды. Бірақ оған бірқатар өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.

Округтік бұйрықтың құрамы

Округтің бұйрықтың құрамына округтік әскери бастық (ол округтік бұйрық төрағасының рөлін атқарды), сондай-ақ орынбасарының рөлін атқаратын аға сұлтан кірді. Оның құрамына үш орыс пен бір қазақ белгілі бір қызметке енді . Округтік бастық Батыс - Сібір генерал - губернаторының ұсынысы бойынша армияның немесе қазақтардың штаб офицерлері қатарынан тағайындалды. Округтің басшысы Ресейдің Ішкі істер министрінің ұсынуымен императордың жарлығы бойынша бекітілді. Өкімет билігін шекара шебіндегі қазақ әскерлерінен қойылатын ішкі күзет қорғап тұрды. Сөйтіп жаңа округтің басқармасы таза әскери сипатта қалыптасты. Семей ішкі округінің әкімшілік тұрғысынан бөлінісі сыртқы қазақ округтерінің бөлінісіне ұқсас болып шықты. Округ болыстарға, ал болыстар ауылдарға бөлінді. Әр ауылда орта есеппен 50-70 үй (шаруашылық) болды, ал әр болыс 10-12 ауылдан тұрды. Болыстарды сұлтандар немесе құрметті қазақтар, ауылдарды старшындар басқарды.

Сайлау тәртібі

Старшындар мен болыстарды Округтік приказ бен Шекара бастығы бекітіп отырды. Аға сұлтан мен қазақ заседатель үш жыл мерзімге сайланды. Оларды Батыс-Сібір генерал-губернаторы бекітті, бірақ аға сұлтан қазақ заседателінің сайлауына қатысуға барлық болыстардың, сұлтандардың, шен-шекпені қазақтардың да құқығы болды. Патша үкіметі Шыңғысхан ұрпақтарын билік шеңберінен шектетуге тырысып бақты. Соңғы кездегі оқиғалардың барысы Семей ішкі округінде бірден "қара сүйек" өкілдері Тоқпан Айтуаров пен Түйте Нүркеновтың және басқалардың аға сұлтандар болып сайланып кеткендігін көрсетті. Ережеге сәйкес ауыл старшындары мен болыс басшыларын халық тұрақты түрде сайлады. Ал сыртқы округтерде ауыл старшындары үш жылға ғана сайланды. Округ бастығы округтік судьяның міндеттерін қоса атқарды. Семей ішкі округіндегі және сыртқы қазақ округтеріндегі болыстар мен ауыл старшындарының атқаратын қызмет түрлері бірдей еді. Олар төменгі деңгейдегі старшын әкімшілік қызметін атқарды.

Сот билігі

Округтегі сот билігі қазақтардың дәстүрлі билер сотының аз ғана өзгертілген нұсқасы еді. Оған Ресей сотының кейбір элементтері ғана енгізілген болатын. Ішкі қазақтардың арасындағы дау-дамайды әр болыста қосымша сайланатын алқа би, ал неғұрлым құрметті рубасыларының арасындағы дау-дамайды билер шешетін. Билердің қызметі округтік бұйрықта бекітілген. Сот мәжілісі қосымша сайланған бидің төралығымен өтетін. Оған дауласушы екі жақтың билері де қатысатын. Қосымша сайланған би қаралған істің тағдырын , екі жақтың келісімін ала отырып, бірөзі шешетін. Бидің шешіміне риза болмаған жағдайда округтік бұйрыққа шағым түсіруге болатын. Бұл қазақтың дәстүрлі билер құқығына қарсы ұйымдастырылған шара еді.

Міндеткерліктер

Алым-салық пен атқарылатын міндеткерліктер нақты белгіленді. Жергілікті қазақтар әрбір 60 бас малдан салық төлеуге тиісті болатын. Ол жалпымемлекеттік қазынаға түетін. Қазақтарға ешқандай да жеңілдік мерзімі қарастырылмады. Олар қазақтардың жерін басып өткені үшін баж салығын төлеуге міндетті болды. Меншігіндегі мал басын қасақана жасырғаны үшін жазалау шаралары белгіленді. Айыпты адамға салық ең бірінші жолы екі есе көп салынды. Ал екінші рет айыпты болған жағдайда салық мөлшері бірден үш есеге көтеріліп, сондай - ақ күміс ақшамен 15 сом мөлшерінде өсім - пұл алынып, ісі сотқа өткізілетін. Алым-салықты жинаумен болыстар айналысатын. Қазақтар ішкі жолдарды жөндеп ретке келтіруге, іссапармен келген шенеуніктерді киіз үймен, отын-сумен қамтамасыз етуге тиісті болды.

Семей ішкі округін құрудың тарихи маңызы

Семей ішкі округінің құрылуы қазақтардың Ертістің оң жағалауындағы ежелгі өз жерлеріне түпкілікті және заңдастырылған құқық негізінде берік орналасып алуына мүмкіндік туғызды. Қазақтарың Ертістің оң жағалауына атқоныстарын қайтару жолындағы XVII-XVIII- ғасырлардан басталған әділ күресі осылай табысты аяқталды. Ертістің оң жағалауына қайта орналасып, бекініп алған қазақтар енді одан әрі шығысқа қарай, Ресейдің көршілес губерниясының шегіне жақынай түсті. Мұның өзі 1880 жылы Томск және Тобыл губерниялары қазақтарының Құлынды даласының аумағында көшіп-қонып жүру үшін жалпы аумағы 1 000 000 десятина жайылымының қосымша бөлінуіне жеткізді. 1868 жылы Семей ішкі округі жойылды. Оның аумағы Семей облысының Павлодар және Өскемен уездері Омбы округінің құрамына қосылды.

Дереккөздер

Қазақстан тарихы. Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. 2- басылымы. З.Е. Қабылдинов, А.Т. Қайыпбаева.