Солтүстік Америка тарихы

Алғашқы адамдар Солтүстік Америкаға шамамен 17 мың жыл бұрын ғана өтті.

Орта ғасырларда нормандар Ньюфаундленд аралын, Лабрадор түбегін және Баффин теңізін ашты.

Алайда осы құрлыққа өркениеттің кіруі Ұлы географиялық ашылулар кезеңімен, яғни Христофор Колумбтың 1492 жылы Жаңа Дүниені ашуымен байланыстырылады.

Колумбтың Американы ашуы және оны еуропалық державалардың игеруі

Христофор Колумбтың саяхаттары

Жаңа Әлемде Батыс өркениетінің таралуына жол ашты. XVII ғасырда кең қанат жайған британдық отарлау жүйесі Солтүстік Американың тағдырында маңызды рөл атқарды: қоныстанушы отарлар пайда болды. Испандық Американың қазына байлықтары британдық кәсіпкерлерге маза бермеді. Оларды Солтүстік Американың Франция иелене бастаған, дегенмен әлі де болса, испандықтар мен португалдықтар иелене қоймаған атланттық жағалаулар қызықтырды. Бұл жердегі басты байлық әлі қауымдық қүрылыс дәрежесінде өмір сүріп жатқан санаулы үндіс тайпаларының мекені саналатын құнарлы жерлер болатын. Алғашқы (ағылшындық) ерікті эмиграция бастамасы кейінгілерімен жалғасып жатты: немістер, голландтар, швейцариялықтар, француздық гугеноттер де қоныс аударып, отарларды ауқымды “этникалық қазанға” айналдырды. Солтүстік Америкадағы ағылшындардың алғашқы мекені — болашақ отар Виргиния жерінде, 1607 жылы мамырда Джеймстаун форты құрылған еді. 1625 жылы таққа отырған ағылшын королі I Карл Виргинияны корольдық отар деп жариялап, онда өзінің губернаторын тағайындады.

Виргиниядағы саяси билік, қоғамдық құрылым мен әлеуметтік қатынастар басқа отарлар үшін үлгі боларлықтай еді. Толық құқылы азаматтарға (фримендер) губернатор басқарған отарлық әкімшілік мүшелері және орта тап — джентрилер, компания акционерлері мен ауқатты тұрғындар жатты. Төменгі топты жеті жылға келісімшартқа қол қойған адамдар — сервенттер (лат. зегиапі — құл) құрады. Отарлар үш түрге бөлінді: корольдық, жеке және қауымдық (корпоративтік) меншік. Виргиния (1607) және Нью-Йорк (1664) корольдық отарларға жатқызылды. Отарлар жоғары меншік иелеріне — корольға немесе лордқа белгілі мөлшерде салық төлеп тұрды.

1. Король жерді тек компанияларға емес, сонымен бірге Англияның ірі феодал ақсүйектеріне де таратты. Отарлардың меншік иелері бөлінген жерге толық қоныстануға және үндістермен бейбіт қатынас жасауға тікелей мүдделі болды. Онда құлдардың еңбегі кең пайдаланылды.
2. Жекеменшіктік отарларға Мэрилэнд (1632), Нью-Джерси (1664), Солтүстік және Оңтүстік Каролина (1670), Пенсильвания (1681), Дэлавер (1702), Джорджия (1732) жатты.
3. Американың солтүстік-шығыс бөлігіндегі жерге отарлардың қоныстандырылуы үшінші — қауымдық меншік түріне жатты. Иелік отарларды Америкаға қоныс аударған діни қауым мүшелері қоныстанды. Олар Жаңа Англиядағы меншік иелеріне тиесілі емес бос жерлерге қоныс тепті.

Массачусетс (1629) Жаңа Англияға қоныс аударушылардың алғашқы тұрағы болды. Оның негізінде Род-Айленд (1635), Коннектикут (1636), Нью-Гемпшир (1680) отарлары қалыптасты.

Отарлардың әлеуметтік-экономикалық дамуы

Жаңа Англияның әлеуметтік-экономикалық жағынан біршама дамыған отарларында алғашқы банктер, сауда орындары ашылып, фермерлік шаруашылықтар қарқын ала кеңінен қанат жайды. XVII ғасырдың бірінші жартысында солтүстік отарларда қалалар бой түзеді. 40-жылдары алғашқы мануфактуралар пайда болып, кеме жасау дамыды. Алғашқы кезде солтүстікамерикалық отарлар тұрғындардың 9/10 айналысқан ауыл шаруашылығының есебінен күнелтті. Ағылшын корольдары феодалдық қатынас орнатқысы келді: жақындарына жер үлесін таратты. Алайда отарлардың дамуы өзгеше, прогрессивті жолмен ілгеріледі. Солтүстікте фермерлік, яғни ауыл шаруашылығының капиталистік жолы бекіп дамыды. Оған ауқымды игерілмеген жер кеңістігі ықпал етті. Батысқа кету жалға алушылар мен жер иеленушілердің арасындағы шешім әрекеті болатын: аса ауқатты емес отарлаушылар бос жатқан жерлерді басып алып тәуелсіз жер иесі атанды.

Феодализм Солтүстік Америкада берік тамыр жая алған жоқ. Өйткені мұнда феодализмнің өмір сүруінің басты шарты болып табылатын — феодалдардың жерге толық құқығы болмады.

Плантациялық шаруашылықтың даму болашағы зор болғанымен, ол сервенттер мен қара құлдардың еңбегіңе тәуелді еді. Құл саудасы мен контрабаңда өріс алып, жерді алып-сату дамыды.

Елдің ңегізгі бөлігін (80%) фермерлер құрады. Қиыр шеттегі фермерлер патриархаттық шаруашылық жүргізді. Массачусетстегі жер иеленушілер XVII ғасырдың өзіңде жекеменшік иелері болды, себебі олар квитрента (корольға ңемесе лордқа салық) төлемеді. Жаңа Аңглиядаң оңтүстікке қарай орңаласқан меншіктік отар фермерлері қиын жағдайда болды, ал ұсақ жалға алушылар (жалгерлер) оларға тікелей тәуелді болды. Сонымең қатар Америкада скваттерлік — қоныс аударушылардың жыртылмаған жерлерді өз еркімен иелену тәсілі дамыды. Бұл жағдай жерге деген толық құқықты бұзды.

Америкада басқарудың олигархиялық түрі орнықты. Биліктің заң шығарушы жәңе атқарушы болып бөлінуі қалыптасты. Еркін қоңыс аударушылардың өмір сүру деңгейі орта дәрежедегі еуропалықтан жоғары болды. Еуропа соғыстан көз ашпады, ал қоныс аударушылар тыныш өмір сүрді. Олар Англия және басқа да еуропалық елдердегі сияқты әскерді, король отбасын және ақсүйектерді қаржыландыруға жұмсалатын салықтарды төлеуден босатылды. XVII ғасыр мең XVIII ғасырдың бірінші жартысыңда метрополия тұрғыңдарына қарағаңда қоныс аударушылардың артықшылықтары болды. Метрополия отарлардың қорғаңыс шығындарын да өзі ала бастады. Америка қоғамының алғашқы даму сатысының маңызды ерекшелігі — адам өзінің жеке еңбегі мен кәсіпкерлігінің жемісін пайдаланды. Американы отарлау құл саудасы және үндістерді тонаумен қатар жүргізілсе де, америкалықтардың ңегізгі бөлігі меншікке өздерінің табанды еңбектерінің арқасыңда қол жеткізді. Сөйтіп, олардан орта тап қалыптасты.

Еркін қоныс аударушыларды метрополия билігіне бағындыру қиын болды. Бостандық пең құқыққа қысым жасаушыларға төзімсіз қатынас қалыптасты. Экономикалық, саяси және діни бостандықтарды иелене отырып, америкалықтар олардың кеңейтілуіне және нығайтылуына мүдделі болды.

АҚШ тәуелсіздігі

XVIII ғасырдың ортасына қарай отарлар экономикалық жағынан өсті. Ендігі жерде олар метрополиядан жабдықталуына тәуелді болмады, өйткені оларда жекеменшік флот, ормандар және құнарлы жерлер көп болды. Халықтың саны өсті. Егер 1688 жылы онда 200 мың адам тұрса, 1775 жылы адамның саны 2,7 млн-ға жетті. Отарлар Англияның иелігінде болғанымен, мұнда Еуропаның барлық мемлекеттерінен эмигранттар ағылды. Олардың әлеуметтік-экономикалық дамуының көрсеткіші портты қалалардың — Бостон, Нью-Йорк, Филадельфия, Балтимор — өсуі болды. Отарлық колледждер негізінде белгілі америка университеттері — Гарвард, Принстон, Колумбия, т.б. ашылды.

Отарлар тәуелсіздік жолындағы күрес үшін пісіп-жетілді. Бірақ Ұлыбритания 1756—1763 жылдардағы Жеті-жылдық соғыста Францияны жеңгеннен кейін, өз ішкі жағдайын тұрақтандырып, Солтүстік Американың толық билік етуші қожайыны болғысы келді. Метрополияның отарларда кәсіпкерлік еркіндігін шектеп, оларды өз мүдделеріне бағындыру саясаты тәуелсіздік үшін соғыстың экономикалық алғышарттарын тудырды.

Соғыс 1775 жылы сәуірдің 19-ында бірден басталып кетті. Америкадағы ағылшындардың бас қолбасшысы генерал Гейдж қару-жарақ қоймасын басып алу жөнінде бұйрық бергеннен кейін, қаруланған фермерлер оның жіберген полкіне қарсы соғыс ашты. Тәуелсіздік жолындағы соғыстың алғашқы шайқасы патриоттық күштер үшін сәтті болды.

1775 жылы мамырда жиналған Екінші құрлықтық конгресс америка өкіметіне айналды. Америка тұрақты армиясын виргиниялық ірі плантатор әрі тәжірибелі әскери адам Джордж Уошингтон басқарды.

1776 жылы шілденің 4-інде Томас Джефферсон (америкалық ағартушы, демократиялық бағыт идеологі, кейін АҚШ-тың үшінші президенті болып сайланған) құрастырған “Тәуелсіздік декларациясы” қабылданды. Тарихта тұңғыш рет мемлекеттік құжат мемлекеттік құрылыстың негізі ретінде халық егемендігі принципін жариялады. Декларация ағылшын королі мең парламентін озбырлық әрекеттері мең адам құқығын бұзғаңдығы үшін айыптап, бұдан былай отарлар “соғыс жариялауға, бітім жасауға, одаққа енуге, сауда жасауға жәңе кез келген актілер мен әрекеттерді жүзеге асыруға толық құқықты” екеңдігін мәлімдеді.

1778 жылы бұрынғы отарлар жағында соғысқа Франция араласты. Келесі жылдары Испания және Голландия да қосылды. Англияның халықаралық оқшаулануға ұшырауы америкалықтардың жеңіске деген үмітін арттырды. Ресей мен Австрия бейбіт келісім жасау үшін делдалдық қызмет етуді ұсынды. 1780 жылы Ресейдің ұсынысымен құрылған әскери-теңіз бейтараптығы жүйесі Англияның теңіздегі басымдығына қарсы бағытталды. Американың тәуелсіздігі үшін шайқасушы еріктілердің қатарында маркиз де Лафайет, поляк патриоты Тадеуш Костюшко, орыс дворяны Г.Х.Веттер фон Розенталь, т.б. болды.

АҚШ пен Англия алдын ала келісімшартқа 1782 жылы Парижде, ал қорытынды келісімшартқа 1783 жылы қыркүйектің 3-інде қол қойды. Бұл келісімшарттың басты нәтижесі — Америка Құрама Штаттарының тәуелсіз мемлекет ретінде ресми танылуы болды. Испания Флориданы алды, Канада Англияның иелігінде қалды.

АҚШ мемлекеті революциялық жолмен құрылған жаңа замандағы тұңғыш демократиялық республика болды. Оңың құрылысы ағартушылардың саяси идеяларын іске асырды. XVII ғасырдағы ағылшын және XVIII ғасырдың соңыңдағы фраңцуз революцияларына қарағанда, америка революциясының артықшылығы — террордың болмағандығы еді. Отарлардың тәуелсіздік үшін күресі жәңе республиканың жариялануы өркениетті еуропалықтарда қорқыныш сезімін тудырған жоқ. Жаңа тәуелсіз республиканың пайда болуы сол кездегі феодалдық-монархиялық Еуропаға ешқандай революциялық күйзеліс қаупін төңдірмеді. Монархияның республикамен алмасуын қуаттай отырып, америкалық мемлекет қайраткерлері өздерінің сыртқы саясатында идеологиялық емес, прагматикалық ұғымды басшылыққа алды. Өзінің мақсаты жағынан америка революциясы XVI ғасырдағы Нидерланд революциясын көбірек еске салатын еді.

Жас республиканың басшылары елде үлкенді-кішілі өзгертулер енгізді. Бұрынғы отарлар билік бөлінісі және республикалық басқару формасы бар штаттарға айналды. 1787 жылдың жазында барлық штаттардың өкілдері қатысқан жартылай ресми съезд өтті. Осында федералдық конституция қабылданды. Бұл құжат күні бүгінге дейін өрекет етеді.