Соғды шағаны

Соғды шағаны , ылғал сүйгіш шаған (лат. Fraxinus sogdiana) – зәйтүндер тұқымдасына жататын өте сирек кездесетін өсімдік.

Мәртебесі: саны қысқарып бара жатқан, сирек кездесетін түр. Үштік дәуірдің жалпақ жапырақты ормандар қалдығы. Балқаш-Алакөл шұңқырында, Жоңғар және Іле Алатауы, Кетпентау мен Қаратау, Талас Алатауының батыс бөлігінде (Даубаба) тау және шөл өзен аңғарларында өседі. Қазақстаннан тыс Орта Азияның Памир-Алай және Копетдагты қосқандағы оңтүстік аудандарында кездеседі. Сұлулығы керемет, ылғал сүйгіш ағаш. Жайылма ормандарда, сирек тау беткейлерінде жолақты немесе оқшауланған тоғайлар болып өседі. Тұқыммен көбейеді. Екпе көшеттерінің көбі бірінші жылы қурайды, тек су маңындағылары ғана қалады. Алғашқы 20 жылда небары 2 метр биіктікке жетіп, өте баяу өседі. Одан кейінгі жылдары өсуі қарқындайды, 30 жылда 5 метрге жетеді, ал 70 жылда 18 метр болады. Шағанның табиғаттағы жасының шегі - 300 жыл. Мұндай алыптардың биіктігі 25 метрге жетеді, ал діңінің жуандығы 1,5 метрден асады. Соңғы онжылдықта малды шектен тыс бағуға, су тәртібінің өзгеруіне, заңсыз ағаш кесуге және өрттерге байланысты, түр саны қысқарып отыр.

Ең жақсы шаған ормандары Берікқара, Қошқарата, Боролдай, Қаратау өзендері аңғарларында сақталған, тығыздығы 1 га жерде 133-200 шаған өседі. Ең белгілі шаған тоғайлары Шарын өзенінің бойындағы Сарытоғай сайында, Іле өзенінің сол жағалауында орналасқан. Мұның көлемі 800 га. 1964 жылы Шарын шаған тоғайы табиғат ескерткіші болып аталған, ал 2004 жылы мұнда ұлттық парк құрылды.