Сушаянтәрізділер класы

Шаянтәрізділердің барлығы дерлік суда тіршілік ететін буьшаяқтылар. Бүл жануарлар барлық су қоймаларында (түщы, теңіз, жерасты сулар) және мүхит суларында тараған. Шаянтәрізділердің арасында қүрғақ жерлерде де тіршілік ететіндері бар — мокрицы, кейбір тропикалық крабтар және рак- отшельниктер. Олардың басым көпшілігі өз бетімен қозғалып тіршілік ететіндер, ал аздағандары бір затқа бекініп, отырып тіршілік етеді - морские желуды, морские уточки және паразитгік түрлері. Ғылымға шамамен 25000 түрі белгілі. Табиғатта шаянтәрізділердің маңызы сан алуан. Соның ішінде көптеген түрлері (шаяндар, крабтар, омарлар, лангустар, креветкалар) адамға тамақ ретінде қызмет етеді. Олардың ішінде планктонды тіршілік ететіндері балықтар мен киттерге азық болады. Сушаянтөрізділер класыньщ өкілі - өзен су шаяны - РоІатоЬіиз азіасик. Шаянтәрізділердің денесі сақиналарға бөлінген, бірақ буылтық қүрттардан бір айырмашылығы гетерономды болып келеді. Атқаратын қызметі бір сақиналар бірігіп, денесінің баскөкірек бөлігін қүрайды. Нөтижесінде шаянтәрізділердің денесін баскокірек және қүрсақ бөлімі деп екіге бөледі. Бас бөлімінің бес сақинасының өрқайсысында бір жүп аяқтары болады. Олар атқаратын қызметіне қарай алдыңғы екі жүбы мүртшаларға айналған-антенналар деп атайды. Осы антенна- мүртшалардың түп жағында жатқан мүртшалар (антенналдық) бездермен байланысты болады. Бастың қалған үш жүп сақинасыңда, үш жүп жақ ауыздың кейінгі жағынан орын алады да, қүрылысы жағынан алғанда: алдыңғы жүбы - жоғарғы жақтар, күйсейтін немесе мандибулалар деп, екінші жүбы — төменгі жақтардың бірінші жүбы немесе максилдар, үшінші жүбы — төменгі жақтардың екінші жүп максиллалары деп аталады. Екінші максилардың түп жағымен максилярлық без (бақалшақтық без) байланысты болады. Сайып келгенде шаянтәрізділердің 19 жүп аяқгары бар. Аяқтардың өрбір тобының атқаратын ерёкше қызметіне байланысты олар түрліше қүрылған, мысалы, алдыңғы аяқтарының бірнеше жүбы жақ аяққа айналған, келесі жүп аяқтары жүру және жүзуге бейімделген т.б. Нерв жүйесі. Сушаянының нерв жүйесі дененің бауыр жағында созылып жатқан жүп жүтқыншақ үсті түйінінен, жүтқыншақ асты түйіндерден тұрады, басқа сөзбен айтқанда, "бас миынан" тұрады. Сушаянның ішек үстіндегі висцеральдық нерв жүйесі жүтқыншақ үсті түйінінен алады. Сезім мүшелері. Сушаяндардың жақсы дамыған сезім мүшелері нерв жүйесінің дамуымен байланысты. Олар: сезім, химиялық сезім мүшелері (иіс), тепе-теңцік сақтау мүшесі (статоцист) жөне көру мүшесі. Аяқтарында, антенналарында (мүртшалар) қаптап жатқан қылтық төрізді қосалқыларды (жүнді) иіс және сезім мүшелері деп санауға болады. Ал түнде немесе іңір қараңғысында қорегін іздейтін сушаяндарға сезім мен иіс мүшелері қажет-ақ. Тепе-тендік сақтау мүшелері (статоцистер) жоғарғы сатыдағы сушаяндарда болады жөне бірінші жүп антеннуласында орналасқан. Сушаяндарында тақ қарапайым және жүп күрделі қүрылысты екі көзі болады. Тақ қарапайым көздер сушаянтәрізділердің бірінші личинка фазасы - науплиусте болады, сондықтан тақ қарапайым көзді науплиус көзі деп те атайды. Сонымен бірге ескек аяқтыларда жөне шаяндардың кейбір түрлерін де тақ қарапайым көз негізгі бір сезім мүшесі болып қалады. Фасетті көз әлбетте көптеген жеке көзшелерден немесе омматидгерден түратын күрделі қүрылысты көз. Мысалы, дафнияның күрделі көзі 22 фасеткадан түрса, кейбір түрлерінікі (жыртқыштар) 3000 фасеткаға дейін болады. Әрбір омматидтер бір-бірінен пигментгі клеткалармен бөлінген, сондықтан олардың әрқайсысы затгың белгілі бір бөлшегін қабылдайды да, содан кейін ғана барлық омматидтер заттың бейнесін қабылдайды. Қан айналу жүйесі. Қан айналу жүйесі ашық, ол көкіректің арқа жағында орналаскан қапшық пішіндес жүректен жөне қан тамырларынан тұрады. Қаны түссіз. Жүректен шыққан қанньщ біразы қан тамырларымен ағады да, дене қуысына төгіліп, ішкі мүшелердің ара-арасымен жүріп, оларды қан отгегімен, қоректік затгармен қамтамасыз етіп және көмірқышқыл газы мен қалдық заттарды ала кетеді. Содан кейін қан желбезекке келіп, желбезектен веналық қан оттегіне (қаныққан) тотыққан қандар ерекше қан тамырлары арқылы жүрекке қайта оралады. Жүректің арқа жағында және бүйір жақ қабырғасы мен қүрсақ жақ қабырғасында орналасқан, үш жүп остия тесігі қанды жүрек жанындағы синустан жүрек қуысына жіберіп отырады. Тыныс алу жүйесі. Сушаянының тыныс мүшелері - желбезекте^ Олар көкірегінің екі жагындағы екі желбезек қуыстарында жатады. Осы желбезек қақпағының бос жиектерінің және аяқтардың түп жағындағы саңлаудан су желбезек қуысына келеді, одан эпиподиальдық пластинкасының үздіксіз тербелуінен ілгері қарай ағады. Ал желбезек маңындағы сулар аяқтардың қимылдауының салдарынан жылжып отырады. Сушаяндарының қүрлыққа шыққан түрлерінде, ауамен дем алатын арнайы бейімделушілік бар. Мысалы, мокрицалардың аяқтарының ішкі қуысы түтік тәрізді болып, сол арқылы ауа кіреді. Көптеген ұсақ түрлерінде (ескекаяқтылар т.б.) желбезек болмайды, олар барлық денесімен тыныс алады. Зөр шығару жүйесі. Шаянтәрізділердің зәр шығару жүйесі буылтық қүртгардың түрі өзгерген метанефридиялы жүйесі. ІПаянтөрізділерде олардың саны ете аз. Өйткені оларда бір-ақ қуыс, ал буылтық қүрттарда ол мүшелер сақина сайын орналасқан. »Сушаянында жөне жоғарғы сатыдағы сушаяндарыңца зәр шығару мүшелері (жүбынан келген) дененің бас жағында орналасқан және оның тесіктері сыртқа ашылатын антенналық бездері Бүл бездер бастағы үзын мүрттардың екінші жүбының түбінде"жатады. Без бірнеше рет иіріліп келген түтік, оның бір үшында дөңгеленіп келген шөлмек тәрізді денешік, қабырғаларында бүлшық еттер болады, шолмек тәрізді денешіктен қысқа өзекше шығып, ол антеннаның негізгі мүшелігінің төмпешігінің бетінен келіп сыртқа ашылады. Қаннан бөлінген заттар түтіктердің қабырғасы арқылы қуыққа келіп жиналып, содан кейін сыртқа шығарылады. Қалған шаянтәрізділерде де соған үқсас бір жұп зәр шығару безі болады, бірақ олар сыртқа антенна безінің түбінен шықпайды, олар томенгі жақтардың екінші жүбы максилланың түбінен ашылады. Сондықтан оларды максиллалар безі деп атайды. Ас қорыту жүйесі. Сушаяндар әртүрлі азықтармен қоректенеді. Судың қабатында тіршілік ететін үсақ шаяндар органикальіқ қалдықтармен, бактериялармен, мүктермен, ете үсақ жануарлармен қоректенеді. Бір қатар жоғарғы сатыдағы сушаяндар иісі арқылы тауып алып балықтардың, қүстардың т.б. жануарлардың елекселерімен қоректенеді. Шаянтерізділерде барлық буынаяқтылардағы сияқты бірқатар қызмет жасайтын аузын қоршаған аяқтары болады. Өзен шаяны мен басқа шаяндарда сондай аузын қоршаған аяқтарға, жақсы дамыған тамақты шайнап үсататын жоғарғы жақтары мен екі жүп теменгі жақтары жатады. Онымен қоса (тамақтарын) азықтарын үстап түратын жене оны ауызға қарай итермелеп кіргізетін кекірегінде орналасқан үш жүп жақ-аяқтары бар. Ауыздан кейін қысқа еңеш, келемді қарынмен жалғасады. Қарыннан кейін қысқа ортаңғы ішек басталады. Астың қорытылуы осы ортаңғы ішекте басталады. Ортаңғы ішекке ас қорыту бездері екі өзекшемен ішектің ішіне ашылады. Ортаңғы ішектің бұл қос безі, ас қорыту сөлінің белоктарын, углеводгарды, майларды ыдыратып қана қоймайды, сонымен бірге, қоректі бойға сіңіретін орталық орны да болып табылады. Одан кейін қанга өтіп бүкіл денеге таралатын болады. Қоректің қорьггылмаған біраз бөлігі ортаңғы ішекті өтіп, бірден артқы ішекке түседі, бүдан барып сыртқа шығарылады. Сондықтан шаяндардың ас қорыту бездерін, дүрысырақ айтқанда бауьф-үйқы безі деген жөн. Шаяндардың үсақ түрлерінде бүл бездер бауыр өсіндісі сияқты (біркелкі дамьгған) ал ірі шаяндарда бүл бірнеше бөлшектерден түратын үлкен мүше. Көбеюі Жынысты жолмен көбейеді. Басым көгапілігі дара жынысты. Көпшілігінде жыныстық диморфизм жақсы дамығаді. Мысалы, су шаянының үрғашысының қүрсағы еркектерінікіне қарағанда жалпақтау болып келсе, төменгі сатыдағы шаянтәрізділердің еркектері үрғашыларьшан кіші болып келеді. Төменгі сатыдағы шаяндардың кейбір топтарында (бүтақ мүрттылар, қабыршақтылар т.б.) партеногенез жолымен көбею де байқалады. Еркегінің де, үрғашысының да жыныс безі тақ және көкірек ішінде, ішек үстінде жатады. Еркегінде ақшылдау келген тақ бөлімі болады, оған алдыңгы жағынан ілгері қарай жатқан жүп бөлімді аталық жыныс безі (семенник) жалғасады. Аталық бездің тақ бөлімі мен жүп бөлімінің қосылған жерінен аталық бездің екі жағын ала үзын, иретілген үрық өзектері (выводные протоки) кетеді. Үрық өзектері көкірек аяқтарының соңғы жүбының түбінен барып сыртқа шығады. Үрғашысында алдыңғы жағында қос қалагы бар, тақ аналық безі орналасқан. Қапшық тәрізді аналық безден жүмыртқа жүретін өзектер (яйцеводы) кетеді. Аналық бездің ішіне дамып жетілген аналық клеткалар түседі, олар түқым жолдары арқылы сыртқа шығарылады. Ұрықгану. Шаянтәрізділерде әртүрлі жағдайда өтеді. Кейбір шаяндар шағылысу кезінде спермаларын үрғашы шаянның жыныс жолдарына салса, екінші біреулерінде аналық жыныс тесігінің маңайынажапсырып (үйіп) кетеді. Ал өзен шаяндарында үрықтану еркектерінің бірінші және екінші жүп қүрсақ аяқтарының жәрдемімен өтеді. Содан кейін үрғашы шаян кейін ұрғашысы жылына бір рет, ал еркегі - екх рет түлеп отырады. Түлеу 10 минуттан бірнеше сағатқа созылады. Олар 20 жыл өмір сүруі мүмкін, бірақ өмірінің бесінші жылында өсу тоқталады. Шаянтәріздалердің табиғатгағы маңызы. Олар суларда есепсіз көп болгандықтан түщы су жөне теңіз балықтары, сол сияқты тіссіз киттәрізділер үшін негізгі қорегі болады (бүтақ мүртты сушаяндар-ветвистоусые жөне ескек аяқтылар). Сонымен бірге амфиподалар мен мизистықтарға жататын ірілеу сушаянтәрізділердің де балыққа жем ретінде ерекше маңызы зор. Шаянтәрізділердің көпшілігі (өзен шаяндары, крабтар, омарлар т.б.) жеуге жарамды. Бөгеттерде, көлдерде дафниялар мен циклоптардың болуы ерекше қажетті. Түқы балықты асырағанда дафнияларды арнаулы, "дафния шүңқырларында" өсіреді, сөйтіп балықты бағалы табиғи азықпен қамтамасыз ету үшін бөгеттерге жібереді. Олардың кейбіреулері адам мен үй жануарларының паразит-қүрттарының аралық иесі болады. Қалай айтқан жағдайда да шаянтәрізділердің пайдалы жағы басым.