Уикипедия

Сыңаржақтылық

Сыңаржақтылық (ағылш. bias) — мәлім идеяны, немесе затты "растауда", не "терістеуде" жіберетін үйлесімсіз, қате түсіндіру дәстүрі болып, әдетте ол тұйық-саналы, жалаң, немесе әділетсіз болып келеді. Сыңаржақтылықтардың кейі тума, кейі үйренген болып келеді. Адамдар тұлғаларға, топқа, немесе мәлім сенімге қарсы сыңаржақтылық қалыптастыруы мүмкін.[1] Ғылым мен инженерияда, сыңаржақтылық жүйелі қателікті көрсетеді. Статистикалық сыңаржақтылық жұрттың деректерді үйлесімсіз іріктеуінен, немесе орташа дәле нәтижені бермейтін бағалау процесінен туындайды.[2]

Парейдолиядан туындаған түйсіктік сыңаржақтылықтың кең тараған мысалы: Айдағы адам - Айдағы кратерлердің үлгілерін түсіндіру сыңаржақтылықтары.

Этимологиясы

өңдеу

"Сыңар" және "жақ" сөздерінің бірігуінен жасалған "сыңаржақтылық" термині "жалаңдық, қисықтық, жүйесіздік, жетілмегендік" мағыналарын беретін ұғым ретінде әлеуметтік тұрмыстың барлық саласында дәстүрге айналған түрлі қателіктерді білдіру үшін кең қолданылады. Бұл дәстүрге айналған қателіктер бір жағынан "Сананың біржақты тенденциясын", ал екінші жағынан заң саласында кездесетін "Орынсыз бір жаққа қисаюды, немесе Алалаушылықты" білдіреді.

"Сыңаржақтылық" термині заң саласында жоғарыдағы екінші мағынада кең қолданылады. Мысалы мына сөйлемдегі "сыңаржақтылық" сөзі "алалаушылық" мағынасында айтылған: "Тергеу барысында, сот процесінде сыңаржақтылық, яғни тергеу амалдарының озбырлықпен, дөрекілікпен, заңсыздық|заңсыз қысым көрсетушілікпен жүргізіліп, екінші жақтың сөзін тыңдауға, назарға алуға құлықты болмағандары сенімсіздік туғызады.". [3]

Сыңаржақтылықтың танымал түрлері

өңдеу

Танымдық сыңаржақтылық

өңдеу
Толық мақалалары: Танымдық сыңаржақтылық және Танымдық сыңаржақтылықтар тізімі

Танымдық сыңаржақтылық - бұл ойлау, бағалау, еске алу және басқа да таным процестеріндегі қайталанбалы негізгі қателік.[4] Яғни, ол тұжырым стандартынан ауытқудың бір үлгісі болып, одан негізсіз қорытынды келіп шығады.[5] Адамдар өз түйсіктері бойынша өздерінің "субъективті әлеуметтік шындығын" жасап алады,[6] олардың дүниеге көзқарасы олардың қарекетіне нұсқаушы болады.[7] Осылайша, когнитивті ауытқулар әрқашан түйсіктік бұрмалануға, қате тұжырымға, логикасыз түсіндіруге, немесе иррационалды деп аталатын жағдайға әкелуі мүмкін.[8][9][10] Алайда кейбір танымдық сыңаржақтылықтар бейімделгіш болып келеді, үйлесімді жағдайда ол сәттілік әкелуі де мүмкін.[11] Бұдан тысқары, жылдамдық дәлдіктен маңыздырақ болғанда, танымдық сыңаржақтылық тез таңдау жасауға мүмкіндік береді.[12] Басқа танымдық ауытқулар адам орындау қабілетінің шекті болуының "қосымша өнімі" болып,[13] тиісті психикалық механизмдер кемістігінен, немесе адамның ақпарат өңдеудегі шектемесінен туындайды.[14]

 
Зәкір. (Канберра, Австралия)

Зәкір сыңаржақтылығы

өңдеу
Толық мақаласы: Зәкір сыңаржақтылығы

Зәкір сыңаржақтылығы - психологиялық эвристика болып, ол шешім қабылдаған кезде тек алғашқы ақпаратқа ғана сүйеніп қалуға бейімділікті сипаттайды.[15][16][17] Бұл эвристикаға сәйкес, адамға тұспалданған бір мәлімет (Зәкір) беріледі, соны ол адам пайдаланып мәлім шешім шығарады, демек сол мәліметтің шектемесіне де ұшырайды. Яғни, бұл шешім оған ұнаған күнде де, аталған мәлімет толық әрі дәл болмағандықтан, шынтуайтында үйлесімді және өнімді болмауы мүмкін.[2] Мысалы, машина сатуда белгіленген бастапқы баға кейінгі келіссөздердің стандартын белгілейді, сондықтан, сатып алушы үшін бастапқы бағадан төмен баға машинаның үйлесімді бағасы құсап тұрады, ал ол шынтуайтында шынайы құнынан (базардағы бағасынан) жоғары болып, "алдамшы алғашқы баға" (алдамшы зәкір) болуы да мүмкін.[18][19]

 
жасандысерік фотосуреті: Цидониядағы (Марс) төрткіл тау (mesa), "Марстағы келбет". Бөгдеғаламдық тіршіліктің дәлелі деп сипатталған. Ең жаңа деректер мұны терістеді.

Апофения

өңдеу
Толық мақалалары: Апофения, Парейдолия, және Білетінқұсау сыңаржақтылығы

Апофения, кейде үлгіні жорамалдау (patternicity),[20][21] немесе өкілдік жорамал[22] деп те аталады, ол адамның кездейсоқ көріністер мен деректерден мәлім нәрсені білдіретін мағыналы үлгіні байқау бейімділігі. Апофения құмар ойындарының рационализаторы ретінде танымал. Құмар ойыншылар лотереядағы, картадағы, немесе рулетка доңғалағындағы сандардан көріністер, мазмұндар, ақпараттар көріп қойғандай сезімде болады.[23] Бұл құбылыстың бір түрі әдетте "құмар сандырағы" деп аталады.

Парейдолия - апофенияның визуалдық, немесе естуге қатысты түрі. Парейдолия иерофониямен бірге ежелгі қоғамдардың хаосты тәртіпке салып, әлемді түсінікті етуге көмектескен болуы мүмкін деген болжанады.[24][25]

Атрибуция сыңаржақтылығы

өңдеу

Растау сыңаржақтылығы

өңдеу

Қалып сыңаржақтылығы

өңдеу

Қоралану эффектісі және мүйіз эффектісі

өңдеу

Өзімшілдік сыңаржақтылығы

өңдеу

Осысәт сыңаржақтылығы

өңдеу

Дереккөздер

өңдеу
  1. ↑ Steinbock, Bonnie (1978). "Speciesism and the Idea of Equality". Philosophy 53 (204): 247–256. doi:10.1017/S0031819100016582. 
  2. ↑ a b Welsh, Matthew; Begg, Steve (2016). "What have we learned? Insights from a decade of bias research". The APPEA Journal 56 (1): 435. doi:10.1071/aj15032. ISSN 1326-4966. 
  3. ↑ Қуаныш Сұлтановтың ҚР ЖОҒАРҒЫ СОТЫНЫҢ «СОТТАҒЫ ШЕШЕНДІК: БІЛІМ БЕРУ МЕН ТӘЖІРБИЕ» АТТЫ КОНФЕРЕНЦИЯСЫНДАҒЫ СӨЗІ
  4. ↑ Definition of Cognitive Bias. Chegg. Archived from the original on 9 May 2016. https://archive.is/20160509015823/http://www.chegg.com/homework-help/definitions/cognitive-bias-13. Retrieved 1 September 2015. 
  5. ↑ Haselton, M. G. The evolution of cognitive bias. — In D. M. Buss (Ed.), The Handbook of Evolutionary Psychology: Hoboken, NJ, US: John Wiley & Sons Inc, 2005. — P. 724–746.
  6. ↑ Bless, H. Social cognition: How individuals construct social reality. — Hove and New York: Psychology Press, 2004. — P. 2.
  7. ↑ Bless, H. Social cognition: How individuals construct social reality — Hove and New York: Psychology Press, 2004.
  8. ↑ Kahneman, D.; Tversky, A. (1972). "Subjective probability: A judgment of representativeness". Cognitive Psychology 3 (3): 430–454. doi:10.1016/0010-0285(72)90016-3. 
  9. ↑ Baron, J. (2007). Thinking and Deciding (4th ed.). New York, NY: Cambridge University Press.
  10. ↑ Ariely, D. (2008). Predictably Irrational: The Hidden Forces That Shape Our Decisions. New York, NY: HarperCollins.
  11. ↑ For instance: Gigerenzer, G.; Goldstein, D. G. (1996). "Reasoning the fast and frugal way: Models of bounded rationality.". Psychological Review 103 (4): 650–669. doi:10.1037/0033-295X.103.4.650. PMID 8888650. Archived from the original on 2017-09-22. https://web.archive.org/web/20170922235244/http://library.mpib-berlin.mpg.de/ft/gg/gg_reasoning_1996.pdf. 
  12. ↑ Tversky, A.; Kahneman, D. (1974). "Judgement under uncertainty: Heuristics and biases.". Science 185 (4157): 1124–1131. Bibcode 1974Sci...185.1124T. doi:10.1126/science.185.4157.1124. PMID 17835457. http://www.dtic.mil/docs/citations/AD0767426. 
  13. ↑ Haselton, M. G. The evolution of cognitive bias — In D. M. Buss (Ed.), The Handbook of Evolutionary Psychology: Hoboken, NJ, US: John Wiley & Sons Inc., 2005. — P. 724–746.
  14. ↑ Bless, H. Social cognition: How individuals construct social reality. — Hove and New York: Psychology Press., 2004.
  15. ↑ Welsh, Matthew B.; Delfabbro, Paul H.; Burns, Nicholas R.; Begg, Steve H. (2014). "Individual differences in anchoring: Traits and experience". Learning and Individual Differences 29: 131–140. doi:10.1016/j.lindif.2013.01.002. ISSN 1041-6080. 
  16. ↑ Anchoring bias in decision-making. Басты дереккөзінен мұрағатталған 29 қыркүйек 2015. Тексерілді, 29 қыркүйек 2015.
  17. ↑ Anchoring Definition. Investopedia. Archived from the original on October 23, 2017. https://web.archive.org/web/20171023052312/http://www.investopedia.com/terms/a/anchoring.asp. Retrieved September 29, 2015. 
  18. ↑ Tversky, A.; Kahneman, D. (1974). "Judgment under Uncertainty: Heuristics and Biases". Science 185 (4157): 1124–1131. Bibcode 1974Sci...185.1124T. doi:10.1126/science.185.4157.1124. PMID 17835457. Archived from the original on 2014-08-17. https://web.archive.org/web/20140817144047/http://www.hss.caltech.edu/%7Ecamerer/Ec101/JudgementUncertainty.pdf. 
  19. ↑ Edward Teach, "Avoiding Decision Traps Мұрағатталған 14 маусымның 2013 жылы.", CFO (magazine) (1 June 2004). Retrieved 29 May 2007.
  20. ↑ Shermer, Michael (2008). "Patternicity: Finding Meaningful Patterns in Meaningless Noise". Scientific American 299 (6): 48. doi:10.1038/scientificamerican1208-48. PMID 19143444. 
  21. ↑ GrrlScientist. Michael Shermer: The pattern behind self-deception (29 September 2010). Тексерілді 29 маусымның 2011.
  22. ↑ Why Do We Need a Belief in God with Michael Shermer (19 тамыз 2011). Басты дереккөзінен мұрағатталған 14 наурыз 2016.
  23. ↑ Apophenia & Illusory Correlation « Paul Xavier Waterstone. Waterstone.wordpress.com (24 мамыр 2007). Тексерілді, 29 маусым 2011.
  24. ↑ The worship to the mountains: a study of the creation myths of the chinese culture (2010). Басты дереккөзінен мұрағатталған 24 қыркүйек 2015.
  25. ↑ Search for meanings: from pleistocene art to the worship of the mountains in early China. Methodological tools for Mimesis (2010). Басты дереккөзінен мұрағатталған 4 наурыз 2016.
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Сыңаржақтылық&oldid=2801585» бетінен алынған