Сібір қарағайы
Үлгі:Қарағайлар тұқымдастары Үлгі:Сібір қарағайы(қарағайлар тұқымдасы) Сібір қарағайы(қарағайлар тұқымдасы)- Алтайдағы баршаға таныс ағаш.Шығыс Қазақстан облысы территориясында, Батыс Алтайда кездеседі, оның таралуының оңтүстік шекарасы Нарым жотасының солтүстік беткейі, Нарынқол көлінің аймағы.Тұрмыста бұл мықты ағашты (биіктігі 30-40м) самырсын деп те атайды,бұл атауға ботаниктер басқаша қарайды. Нағыз самырсын тек Ливан тауында өседі және онда әулие ағаш болып есептеледі. Ертедегі(құран) кітаптарында дәл осы Ливан жайында ескереді.Сібір қарағайын XV ғасырда орыс орыс самырсыны деп атаған.Қалың басы кең конустың пішініне келеді. Қысқа бұтақтары жақын-жақын түбіртектерге орналасқан. Жапырағы барынша жұмсақ,ұзын және жіңішке,ұшы үшкір, кәдімгі "ине" типтес.Кәдімгі қарағайдан айырмашылығы олар екіден емес бестен шоқ-шоқ болып орналасқан,сондықтан бұтақтар үлпілдек болып көрінеді.Тозаңның гүлшоғыры сопақ,күңгірт-қызыл түсті. Аналық бүршіктер үлкен (ұзындығы 13см,ені 7см) қоңыр, жұмыртқа пішінді, жалғыздан немесе екі-үштен бұтақтың ұшында орналасқан. Олар екінші жылы пісіп жетіледі де, ашылмаған бойда ағаштан түсіп қалады. Тұқымы қанатсыз қатты ағаш қабықты жаңғақтар.Сібір қарағайы ормандардың негізгі өндіріс объектісі болып табылады. Олар 50% дейін қою май бөледі,тағамға шикі күйінде де,қуырып та пайдаланады.Олардан(кедр) самырсын майын алады.Ал қалған сығындысынан халва жасайды. Халық медецинасында самырсын (кедр) жаңғақтарын зоб,бауыр,жүрек,өкпе және буын ауруларын емдеуге қолданады. Дінінен сығып алынған майларымен жараны емдейді.Ал қылқандары мен тұқымынан эфир майын алып,оны лак,бояулар және косметикалық заттар жасауда қолданады.Өңдегенде қиындық келтірмейтін сүрегі-құрылыс материалы ретінде жоғары бағаланады,сондай-ақ жиһаз жасауда,машина тесіктерін жасауға, қалам және музыка аспаптарын жасауда пайдаланады.Өкінішке орай үнемі кесу және тұқымын жинау кедрдің санының азаюына әкеп соқтырады.Ұзақ тіршілік ететін (500 жылға дейін) Алтайдың бұл ағашын сақтап қалу үшін Шығыс Қазақстан облысын мекендейтін халықтар өз үлестерін қосулары керек. Үлгі:Сібір балқарағайы(қарағайлар тұқымдасы) Сібір балқарағайы(қарағайлар тұқымдасы) - Оңтүстік Алтай және Сауыр орманының негізін құраушы.Ол таудың барлық тік профилінде, кейде (теңіз деңгецінен 2400мбиіктігі)Сібір қарағайымен бірігіп орманның жоғарғы шекарасын құрайды.Бұл ағаш (биіктігі 30м) кең пирамидалы басымен және қоңыр күрең сызатты қабықты. Басқа қылқан жапырақтылардан айырмашылығы ол мәңгі жасыл емес, және қылқаны түсіп қалады.Жұмсақ та қысқа ашық жасыл қылқандары жас өркендерде спиральға ұқсап орналасқан. Ол ескі бұтақтарда шоқтанып орналасқан, әрқайсысында 20-40-тан. Балқарағай мамыр-маусымда гүлдейді.Тозаңның масақшалары әрең байқалады. Бозғылт сары аналық бүршіктер жас кезінде өте әдемі,күлгін қошқыл түсті.Піскен күйінде (сол жылдың күз мезгілінде)олар ашық күрең қоңыр немесе ашық күрең қоңыр немесе ашық сары,дөңгеленген.Қанатты тұқым күзде шашылады және желмен таралады,құрғақ бүршіктер ағашта 2-3 жыл сақталады.Балқарағайдың тіршілік ұзақтығы 500 жыл немесе одан да жоғары. Топырақтың құнарлығын талап етпейтіндігі және ауаның газбен ластануына, ытануына барынша төзімділігіне орманды қорғау жолақтарын құруда және қаланы көгалдандыруда өте жоғары бағаланады.Ағаш көктемде жас жапырақтарымен және күзде алтындай сары жапырақтарымен көрікті. Үлгі:Сағызы Сағызы -сағызды өңдеу арқылы алынған заттар,атап айтқандай скипидар медицинада кеңінен қолданылады. Қабығын теріні сыпыруда және маталарды ашық қоңырлау және күлгіндеу түске бояу үшін қолданылады. Жасыл бұтақшаларынан үй жануарлары үшін дәруменді азық әзірлейді. Балқарағай өсетін ауадан тұрғындарына бәрінен бұрын қабығынан алынатын шайыр жақсы таныс, осы өздері "сера" деп атайды. Ертеден-ақ сағыздың есебінде пайдаланады.
Дереккөздер
өңдеу<"Қазақстан өсімдіктер әлемі" кітабынан/>