Сіле, ішек-сілесі қату

Сіле, ішек-сілесі қату Ішегі түйілгенше күлуді кейде «ішек-сілесі қатты» деген қос сөзді трікеспен де ұғындырамыз. «Вагоннан үшеуіміз шыққанда, көршілес купелерде біздің жайымызды білетін адамдар ішек-сілесі қатып күліп қоя берді» (Қ. Қайсенов, Жау тылы.). «Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігінде» (1966, 179—180) «сіле» сөзінің қатысымен жасалған «сілесі қатты», «ішек-сілесі қатты», «сілесі құрыды» іспеттес тұрақты сөз тіркестерінің төркінін іздестіруші автор түркі, моңғол тілдеріндегі «әл, күш, жүйке тамыр, желке тамыр» мағыналарын беретін «сілеге» сәйкес тұлғаларды дерек ретінде алып, «ішек-сілесі қатты» фразеологиясын да солармен байланыстыра қарайды. Біздің байқауымызша, «сілесі қатты», «сілесі құрыды» деген тіркестердегі «сілені» автор көрсеткен тілдік мәліметтермен жұғыстыруға болғанмен — «ішек-сілесі қатты»-ны олармен қатар қоюға реті келмейтін сияқты. Бұнда тек қана «сіле» емес, «қатты» етістігінің де төркініне көңіл аудару қажеттілігі туатын тәрізді. Әдетте, тіл заңдылығы бойынша, қос сөз құрамындағы сөздер мағына жағынан ете жақын болып келіп отырады (жақын-жуық, ілік-шатыс т. б.). Тіпті екінші сыңары түсініксіз деп саналатындары да төркінін аша келгенде мағына жағынан бірдей болады. Мысалы, бала-шаға, қыз-қырқын сияқты қос сөздердегі соңғы «шаға», «қырқын» сыңарларының алғашқысы, түрікмен тілінде — бала, соңғысы, чуваштарда — қыз мағыналарын ұғындырады. Біздің тілімізде олардың мағыналары ұмытылған. Осы тілдік деректерге сүйене келіп, «ішек-сіле»-ні «ішек-ішек» деп ұғынуға болады. Демек, қайталама қос сөз екен. Сөздің тобықтай түйініңе тоқталғанда мынаны байқаймыз. Адам аса көңілдене күлгенде оның белгісі тек бет пішінде ғана сезілмей, бүкіл денесіне әсер ететіні белгілі. Қарқылдап күлкіге кепелген адамның иығына дейін солқылдайтыны да бар. Күлкінің осы қалпын бейнелеуде кейде «ішегі түйілгенше күлді» деу де тілімізде жиі кездеседі. Дәл осындай бейнелеудің бірі — «ішек- сілесі қатты». Демек, адам өзі күліп қана қоймай, «ішек-ішегіне дейін күлді» деген ұғымның ертедегі тұлғасы.