Сөздiклогикалы ес

Сөздiклогикалы (немесе мағыналы) ес мазмұнына бiздiң ой-өрiсiмiз кiредi. Ой тiлсiз өрнектелмейдi, сондықтан ой тек мағыналық ғана болмай, сөздiлогикалы болатыны осыдан. Бiздiң ойымыз əртүрлi тiл формаларымен берiлетiндiктен, оны қайта жаңғырту материалдың тек негiзгi мазмұнын жеткiзумен не сөзбесөз қалтқысыз қайталануымен жүзеге асуы мүмкiн. Егер кейiнгi жағдайда жадқа алатынымыз мағыналық өңдеуге түспейтiн болса, онда оның өзгерiссiз жадталуы логикалы емес, механикалық жаттауға айналады.

Сөздiлогикалық, мағыналы есте басты мəн екiншi сигналдық жүйеде. Сондықтан да, қарапайым формадағы қозғалыс, бейнелi жəне эмоционалды естер жануарларда да байқалатын болса, мағыналы ес түрi адамға ғана тəн қасиет. Сөздiлогикалы ес басқа ес түрлерiнiң дамуына арқа сүйей отырып, оларға жетекшiлiк етедi жəне өз дамуымен олардың жоғары деңгейге көтерiлуiне ықпалын тигiзедi. Оқу процесiндегi шəкiрттiң бiлiм игеруi мен топтауы, негiзiнен, осы мағыналық еске байланысты.

Iс-əрекет мақсатына байланысты ес ырықты, ырықсыз болып бөлiнедi. Арнайы есте қалдыру не еске түсiру мақсаты болмаған психикалық процесс ырықсыз көрiнiс берiп, ал егер бұл процесс мақсатты бағдарланған болса, ырықты сипатқа ие. Кейiнгi жағдайда есте қалдыру мен қайта жаңғырту арнайы мнемикалық (жаттау, еске түсiру) əрекеттерге орай жүзеге келедi.

Ырықсыз не ырықты болудан ес дамуының бiрiздi, кезекпен келетiн 2 деңгейi құралады. Адам өмiр тəжiрибесiнiң көбi ырықсыз ес жəрдемiмен жинақталып, соның арқасында арнайы дайындықсызақ қажеттi болған тұрмыстық бiлiктерiмiздiң қоры қалыптасады. Бiрақ iсəрекет барысында адамның өз iсəрекеттерiн басшылыққа алу қажеттiгi де туындап қалады. Бұл жағдайда iске ырықты ес қосылады да, осыдан бiзге керектi болған материалды алға ниет қып белгiлеумен жаттаймыз немесе еске түсiремiз.

Кейiнгi жылдары зерттеушiлер назары есте қалдырудың бастапқы кезеңiне, сыртқы əсерлер iздерi бекiнгенге дейiн өтетiн процестерге аударылуда. Қандай да материал есте қалдырылуы үшiн, ол субъект тарапынан тиiстi дəрежеде өңделiп, игерiлуi тиiс. Ал бұл үшiн белгiлi уақыт аралығы қажет, яғни сырттан түскен əсерлердiң басы бiрiгетiн (консолидация следов) уақыт. Бұл процесс жаңа ғана болып өткен оқиғаның бiздiң субъекттiк санамызда бiрден ұмытылмай, онда толғаныс пайда етуi: болып өткен оқиға ендi жоқ болса да, бiз оның көрiнiстерiн елестетемiз, құлағымыздан шуы кете қоймайды. Мұндай процестер тұрақты болмайды, жойылып та кетедi, бiрақ тəжiрибе топтастыру механизмдерiнiң қызметiнде үлкен роль ойнағандықтан, ол есте қалдыру, бекiту жəне қайта жаңғырту үшiн қажеттi естiң ерекше формасы ретiнде қысқа мерзiмдi ес деп танылған. Бұл ес түрi, жоғарыда көрсеткенiмiздей, материалды аз уақыт аралығында ғана сақтау мүмкiншiлiгiне ие.